شکاف عمیق میان صادرات و واردات
جهان صنعت– بازرگانی محصولات کشاورزی با توزیع و انتقال کارآمد محصولات از مناطقی که با مازاد محصولات به مناطقی که دارای کسری هستند نقش مهمی در اتصال سیستم غذایی کشورهای مختلف ایفا میکند. از اینرو تجارت محصولات کشاورزی امکان دسترسی تمامی مصرفکنندگان به مواد غذایی کافی، سالم و مغذی را در سطح جهانی فراهم آورده و از سوی دیگر بخش عمدهای از درآمد حاصل از تولید و فرآوری محصولات کشاورزی وابسته به بازرگانی این محصولات در سطح جهان است. باتوجه به تغییرات در روند عرضهوتقاضای محصولات کشاورزی بهدلیل بروز تغییرات جمعیتی، ترجیحات و تمایلات غذایی، رشد شهرنشینی، تغییرات الگوی مصرف و همچنین اثرگذاری غیرقابل پیشبینی تغییرات اقلیم بر الگوهای عرضه مواد غذایی نقش بازرگانی کالاهای کشاورزی در سالیان آتی در افزایش تابآوری سیستمهای کشاورزی و تامین پایدار امنیت غذایی افزایش خواهد یافت و بدون توجه به تجارت محصولات کشاورزی دستیابی به سیستم پایدار تولید محصولات کشاورزی و تامین امنیت غذایی امکانپذیر نخواهد بود.
ایران نیز در دهههای اخیر از یکسو با رشد فزاینده جمعیت، تغییرات الگوهای سکونتی و افزایش شهرنشینی و ایجاد تغییرات در الگوهای غذایی مواجه شده و ازسوی دیگر بهدلیل بروز تغییرات اقلیمی، پایداری سیستمهای تولید محصولات کشاورزی و نیز تامین امنیت غذایی پایدار در کشور با چالشهایی مواجه شده است. از اینرو توجه به بازرگانی محصولات کشاورزی در راستای دستیابی به اهدافی مانند افزایش درآمد فعالان بخش کشاورزی، پایدار کردن سیستم تولید کشاورزی و ارتقای امنیت غذایی الزامی است. مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران در گزارشی باعنوان «بازرگانی محصولات کشاورزی و صنایع غذایی در سهماه ابتدایی سال۱۴۰۴» به بررسی این موارد پرداخته است. در ادامه این متن خلاصهای از این گزارش را میخوانیم:
افزایش ارزش صادرات بهصورت نسبی
تراز تجاری محصولات کشاورزی و صنایع غذایی در ششماه اول سال۱۴۰۴ ۸/۴-میلیارد دلار بوده که نسبت به مدت مشابه در سال گذشته حدود ۱۰۰میلیوندلار افزایش یافته است. این موضوع نشان از بدترشدن تراز تجاری بخش کشاورزی و صنایع غذایی نسبتبه سال گذشته دارد. افزایش کسری تراز تجاری در سال جاری نسبت به مدت مشابه سال گذشته ناشی از افزایش ۹درصدی ارزش صادرات محصولات کشاورزی و صنایع غذایی درمقابل افزایش ۵درصدی ارزش واردات محصولات در این بخش بوده است. در اینجا باید به این نکته توجه شود که باوجود اینکه ارزش صادرات محصولات کشاورزی و صنایع غذایی نسبت به واردات بهطور نسبی افزایش بیشتری داشته اما بهواسطه اینکه ارزش مطلق صادرات به مراتب کمتر از واردات بوده کسری تراز تجاری بخش کشاورزی نسبت به مدت مشابه سال گذشته افزایش یافته است.
مقدار و ارزش صادرات محصولات کشاورزی در ششماه ابتدایی سال۱۴۰۴ به ترتیب به ۴۸/۳میلیونتن و ۶/۲میلیارد دلار بوده که هر شاخص نسبت به مدت مشابه سال گذشته بهترتیب بهمیزان ۴درصد کاهش و ۱۰درصد افزایش یافته است. به عبارت دیگر در ششماه نخست سالجاری محصولات کشاورزی ارزشمندتری از کشور صادر شده است. در میان محصولات صادراتی از منظر وزن بهترتیب: سایر سبزیجات(۲۸درصد)، هندوانه و خربزه(۱۷درصد)، شیر و فرآوردههای آن(۱۲درصد)، گوجهفرنگی تازه(۱۱درصد)، سیب(۶درصد)، سایر میوههای تازه(۵درصد)، مرکبات(۳درصد)، پیاز و موسیر تازه(۳درصد)، سیبزمینی(۳درصد) و خرما(۲درصد) با مجموع سهم ۸۹درصدی ۱۰کالای برتر صادراتی از منظر وزن در ششماهه ابتدایی سال۱۴۰۴ به حساب میآیند.
ازمنظر ارزش نیز محصولات: شیر و فرآوردههای آن(۲۴درصد)، پسته و مغز پسته(۱۴درصد)، گوجهفرنگی تازه(۹درصد)، سایر سبزیجات(۹درصد)، سایر میوههای تازه(۸درصد)، هندوانه و خربزه(۷درصد)، ماهی(۴درصد)، زعفران(۴درصد)، انگور خشککرده(۳درصد)، سیب(۳درصد) و خرما(۳درصد) درمجموع با سهمی ۸۴درصدی از کل ارزش صادرات ۱۰محصول برتر صادراتی کشور در ششماهه اول سال۱۴۰۴ بهحساب میآیند.
صدرنشینی زعفران، خاویار و پسته در لیست صادراتیها
ارزش واحد کالاهای صادراتی بخش کشاورزی در دوره مورد بررسی در سال۱۴۰۴ در حدود ۷۵۹دلار بهازای هرتن بوده که نسبت به ارزش واحد ۴/۶۶۵دلاری سال۱۴۰۳ در حدود ۱۴درصد افزایش یافته است. در میان محصولات مختلف زعفران با ارزش واحد ۹۴۸هزاردلار بهازای هرتن، خاویار با ارزش واحد ۶۵۳هزاردلار بهازای هرتن، پسته و مغز آن با ۷/۷هزاردلار، روده و بادکنک و شکمبه حیوانی با ارزش ۷۵هزاردلار، روغن نباتی با ۴۶هزاردلار بهازای هرتن و میگو با ارزش ۳۰۳هزاردلار بهازای هرتن ارزشمندترین محصولات صادراتی بخش کشاورزی بهحساب میآیند. مقایسه ارزش واحد ارزشمندترین محصولات صادراتی نسبت به سهماهه ابتدایی سال۱۴۰۳ حاکی از این است که قیمت زعفران(۹درصد)، خاویار(۱۵درصد) و روغن نباتی(۴۲۶درصد) افزایش یافته و درمقابل ارزش واحد پسته و مغز آن(۲۲درصد) و روده و بادکنک و شکمبه حیوانی(۲۵درصد) کاهش یافته و قیمت محصول میگو نیز نسبتبه سال گذشته تغییری نداشته است.
مهمترین مقاصد صادرات کالاهای کشاورزی ایران ازمنظر مقدار مورد بررسی قرار گرفته و در نموداریک نمایش داده شده است. براساس محاسبات صورتگرفته کشور عراق با سهم ۴۱درصدی از کل مقدار صادرات کالاهای کشاورزی مهمترین مقصد صادرات کالاهای کشاورزی ایران بهحساب میآید و پس از آن کشورهای اماراتمتحدهعربی(۲۲درصد)، فدراسیون روسیه(۱۱درصد)، افغانستان(۴درصد) و پاکستان(۳درصد) در رتبههای دومتاپنجم قرار دارند. پس از آن نیز کشورهای عمان، ترکمنستان، ترکیه، قطر و جمهوریآذربایجان با سهمی بین ۳تایکدرصد از مقدار صادرات کالاهای کشاورزی در رتبه ششمتادهم قرار گرفتند.
مقاصد صادراتی محدود به همسایگان!
نکته قابل توجه این است که تمامی کشورهای مقصد کالاهای صادراتی ایران از کشورهای همسایه دارای مرز زمینی و دریایی هستند و تمامی کشورهای برتر مقصد صادراتی بهاستثنای کشور روسیه ازجمله کشورهای آسیایی بهحساب میآیند. به عبارتی بازار صادرات محصولات کشاورزی ایران بهطور عمده به کشورهای همسایه محدود شده و در این بین کشورهای عراق و اماراتمتحدهعربی سهم قابل توجهی را به خود اختصاص دادند.
مهمترین مقاصد صادرات کالاهای کشاورزی ایران از نظر ارزش در ششماه نخست سال۱۴۰۴ در نمودار دو نمایش داده شده است. براساس محاسبات صورتگرفته کشور عراق با سهم ۲۷درصدی از ارزش صادرات محصولات کشاورزی در رتبهنخست قرار دارد و پس از آن کشور اماراتمتحدهعربی(۱۷درصد)، فدراسیون روسیه(۱۲درصد)، پاکستان(۵درصد) و ترکیه(۴درصد) بهترتیب در رتبههای دومتاپنجم قرار گرفتند. پس از آن نیز کشورهای افغانستان، هند، جمهوری آذربایجان، چین و قزاقستان با سهمی بین ۲تا۳درصد در رده ششمتادهم مهمترین مقاصد صادراتی کالاهای کشاورزی از منظر ارزش بهحساب میآیند. برخلاف مقدار صادرات تنوع کشورهای مقصد صادراتی از منظر ارزش متنوعتر است و علاوه بر کشورهای همسایه کشورهایی نظیر هندوستان، چین و قزاقستان نیز سهمی از ارزش صادرات محصولات کشاورزی ایران را به خود اختصاص دادند.
وضعیت محصولات صنایع غذایی
مقدار صادرات محصولات صنایع غذایی در ششماهنخست سال۱۴۰۴ برابر ۶۷۶هزارتن بوده که این مقدار نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۵درصد افزایش یافته است. از منظر ارزش نیز صادرات محصولات گروه صنایع غذایی با افزایش ۵درصدی از ۵۴۷میلیوندلار در ششماهنخست سال۱۴۰۳ به ۵۷۵میلیوندلار در مدت مشابه سال۱۴۰۴ رسیده است. بررسی مهمترین کالاهای صادراتی صنایع غذایی از منظر مقدار نشان از این دارد که خوراک آماده دام و طیور با سهمی ۱۷۸درصدی از مقدار صادرات صنایع غذایی در رتبهنخست قرار دارد و پس از آن رب گوجهفرنگی(۱۱۳درصد)، انواع خمیرهای غذایی(۱۰۵درصد)، انواع آبمیوه و کمپوت(۱۰۳درصد)، بیسکویت و ویفر(۹۱درصد)، شیرینیوشکلات بدون کاکائو(۶۵درصد)، سیبزمینی آماده یا محفوظشده(۶۳درصد)، سایر سبزیجات محفوظشده(۵۶درصد)، مربا، ژله و مارمالاد(۵۲درصد) و آب معدنی و نوشابه(۴درصد) با سهمی ۸۷درصدی از کل مقدار صادرات در ردههای دومتادهم قرار گرفتند.
از نظر ارزش صادرات محصول خوراک آماده داموطیور ارزآوری بالغ بر ۹۹میلیوندلار در ششماهنخست سال۱۴۰۴ داشته و سهمی ۱۷درصدی از کل ارزش صادرات صنایع غذایی را به خود اختصاص داده است. پس از آن محصولات انواع آبمیوه و کمپوت با ارزش صادرات ۹/۵۲میلیوندلار و سهم ۹درصدی، رب گوجهفرنگی با ارزش صادرات ۴۷میلیوندلار و سهم ۸درصدی، بیسکویت و ویفر با ارزش صادرات ۴۶۸میلیوندلار(۸درصد) و شیرینی و شکلات بدون کاکائو با ارزش ۴۳۶میلیوندلار(۸درصد) پنجمحصول اصلی ارزآور در گروه کالاهای صنایع غذایی محسوب میشوند. پس از این محصولات انواع خمیرهای غذایی(۷درصد)، سیبزمینیهای آماده و محفوظشده(۶درصد)، مربا، ژله و مارمالاد(۶درصد)، سایر سبزیجات آماده یا محفوظشده(۱۶درصد) و بستنی(۶درصد) جزو ۱۰محصول ارزآور تولیدات صنایع غذایی میباشند و درمجموع سهمی ۸۱درصدی از کل ارزش صادرات محصولات صنایع غذایی را به خود اختصاص دادند.
متوسط ارزش واحد کالاهای صادراتی صنایع غذایی در ششماهنخست سال۱۴۰۴ برابر ۸۵۰۰۲دلار بهازای هرتن بوده که نسبتبه مدت مشابه سالگذشته رشدی ۵/۰درصدی را بهثبت رسانده است. درمیان محصولات صادراتی فرآوردههای غذایی برای تغذیه کودکان با ارزش واحد ۲/۳۱۵۷دلار بهازای هر تن گرانترین محصول صادراتی صنایع غذایی محسوب میشود و پس از آن گروه سوسیس و انواع گوشتهای کنسروشده و فرآوردههای غذایی مرکب و هموژنیزه به ترتیب با ارزش واحد ۲۸۷۵و۲/۲۶۵۷دلار در رتبههای دوموسوم قرار گرفتند. ازسوی دیگر گروه محصولی انواع شربت قند، آرد گندم و انواع سرکه خوراکی به ترتیب با ارزش واحد ۹/۲۶۸، ۵/۳۸۵و ۹/۵۳۴دلار بهازای هرتن کمارزشترین محصولات صادراتی گروه صنایع غذایی بهحساب میآیند.
عراق و افغانستان، مهمترین مقاصد صادراتی
مهمترین کشورهای مقصد صادراتی محصولات صنایع غذایی در ششماهنخست سال۱۴۰۴ از منظر مقدار در نمودار ۳ نمایش داده شدند. بر این اساس کشور عراق با سهم ۵۱درصدی از مقدار صادرات صنایع غذایی نخستین مقصد صادرات این کالاها بهحساب میآید و پس از آن بهترتیب کشورهای افغانستان با سهم ۱۰درصد، ترکیه با سهم ۹درصد، ازبکستان با سهم ۵درصد و پاکستان با سهم ۴درصد در رتبههای دومتاپنجم قرار گرفتند. باقی مقاصد صادراتی کالاهای صنایع غذایی در ششماهنخست سالجاری سهمی کمتر از ۴درصد را به خود اختصاص دادند. بررسی مقاصد صادراتی کالاهای صنایع غذایی نشان از این دارد که بهاستثنای کشور سومالی و قزاقستان سایر کشورهای مقصد ازجمله کشورهای همسایه بهحساب میآیند.
در نمودار چهار ۱۰کشور مقصد مهم صادرات کالاهای صنایع غذایی کشور از منظر ارزش ارائه شده است. بر این اساس کشور عراق با سهم ۵۱درصدی از ارزش صادرات محصولات صنایع غذایی کشور مهمترین مقصد این گروه کالاها بهحساب میآید و پس از آن کشورهای افغانستان، ترکیه، ازبکستان و پاکستان به ترتیب با سهم ۹، ۸، ۵ و ۵درصدی در رتبههای دومتاپنجم قرار گرفتند. سهم سایر کشورهای مقصد صادرات کالاهای صنایع غذایی کشور ازجمله اماراتمتحدهعربی، فدراسیون روسیه، ترکمنستان، جمهوریآذربایجان و قزاقستان بهطور نسبی اندک بوده و سهمی کمتر از ۴درصد از ارزش صادرات را به خود اختصاص دادند.
نگاهی به وضعیت واردات
مقدار و ارزش واردات محصولات کشاورزی در ششماهنخست سال۱۴۰۴ بهترتیب برابر ۳/۱۳میلیونتن و ۹۹/۷میلیارد دلار بوده است. مقدار این متغیرها در مدت مشابه سال گذشته بهترتیب برابر ۹/۱۱میلیونتن و ۶/۷میلیارد دلار بوده که باتوجه به این اعداد میزان واردات در ششماهنخست سال۱۴۰۴ نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۱۲درصد و ارزش واردات محصولات کشاورزی نیز ۵درصد افزایش یافته است. درمیان محصولات وارداتی ذرت با سهم ۳۹درصدی از کل مقدار واردات در رده نخست قرار گرفته و پس از آن دانه سویا ۱۲درصد، جو ۱۲درصد، روغننباتی ۸درصد و گندم ۸درصد از کل مقدار واردات محصولات کشاورزی در ردههای دومتاپنجم قرار گرفتند. پس از این محصولات نیز برنج، کنجاله، قندوشکر، انواع میوه و حبوبات بهترتیب با سهمی بین ۸تایکدرصد از کل مقدار واردات در ردههای ششمتادهم قرار گرفتند.
ذکر این نکته ضروری بوده که هدف از واردات دانه سویا تامین روغن نباتی کشور است. درواقع واردات دانه سویا از سویی نیاز به روغن را تامین و کنجاله حاصل از آن نیز بخشی از نیاز کشور به غذای دام را تامین میکند.
بررسی میزان واردات از منظر ارزش حاکی از این است که محصول ذرت با سهمی ۲۱درصدی از کل ارزش واردات در رده نخست قرار گرفته و پس از آن روغن نباتی ۲۰درصد، برنج ۱۴درصد، دانه سویا ۱۱درصد و کنجاله ۶درصد در ردههای دومتاپنجم قرار گرفتند. پس از این محصولات جو، گندم، قندوشکر، انواع میوه و گوشت قرمز بهترتیب با سهمی بین ۶تا۲درصد از ارزش واردات محصولات کشاورزی در ردههای پنجم تا دهم قرار دارند.
