سهم همسایگان در تجارت خارجی ایران چیست؟
جهان صنعت- بررسی روند تجارت خارجی ایران طی سالهای اخیر نشان میدهد که ساختار مبادلات خارجی کشور تحت تاثیر مجموعهای از عوامل شامل تحریمها، نوسانات نرخ ارز، تغییر مسیر تجارت ایران بهسمت بازارهای منطقهای قرار گرفته است. دادههای رسمی گمرک و گزارشهای پژوهشی رسمی بیانگر آن است که اگرچه شدت تحریمها از سال۱۳۹۷ بهبعد تجارت کل کشور را تحت فشار قرار داد اما تجارت با کشورهای همسایه روندی پایدار داشته است.
بررسی آمارهای سهسال اخیر نشان میدهد که ایران موفق شده سهم تجارت با همسایگان را بهعنوان جایگزینی برای محدودیتهای ناشی از تحریمها بهطور چشمگیری افزایش دهد. براساس دادههای رسمی تجارت با همسایگان در سال۱۳۹۹ حدود ۵/۳۶میلیارد دلار بوده است. این رقم در سال۱۴۰۲ به ۷/۶۰میلیارد دلار رسیده است و یعنی رشد بیش از ۲۴میلیارد دلاری در فاصله سهسال. این روند افزایشی درحالی رخ داده که تجارت با بسیاری از مناطق دیگر جهان(بهویژه اروپا و شرق آسیا) تحت تاثیر محدودیتهای بانکی و نفتی کاهش یافته یا با نوسان همراه بوده است.
ایران با کشورهایی همچون عراق، ترکیه، امارات، آذربایجان، ترکمنستان، ارمنستان، قطر، عمان، افغانستان، پاکستان، روسیه، قزاقستان، بحرین، کویت و عربستان سعودی همسایه است. در بین این کشورها نیز امارات، ترکیه و عراق همواره سهشریک اصلی تجاری ایران محسوب میشوند و در برخی سالها بیش از ۵۰درصد تجارت منطقهای ایران را به خود اختصاص دادند.
تصویر کلان تجارت ایران پیش و پس از تحریمها
گزارشهای رسمی نشان میدهد که در دهه۸۰ شرایط تجارت خارجی ایران مساعد بود و میانگین صادرات گمرکی(۱۳۸۱تا۱۳۸۹) ۶۶/۱۳میلیارد دلار و میانگین رشد سالانه صادرات ۱۸/۲۳درصد، میانگین واردات ۲۷/۴۳میلیارد دلار و رشد سالانه واردات ۵۱/۱۵درصد بوده است.
در این دهه تنوع کالاهای صادراتی افزایش یافته، خدمات به سبد صادرات اضافه شد و مناسبات سیاسی خارجی نیز ثبات بیشتری داشت و همین عوامل موجب شد صدور کالاهای ایرانی پیوسته در مسیر صعودی قرار گیرد.
دهه۹۰؛ آغاز تحریمها و کاهش محسوس رشد تجارت
با شروع دهه۹۰ و تشدید تحریمها واردات و صادرات هر دو با نوسانات شدید مواجه شدند. نرخ رشد صادرات در۱۳۹۰ ۳۷/۲۷درصد، نرخ رشد صادرات در۱۳۹۹ منفی ۸۴/۱۵درصد(کمترین مقدار دهه) و میانگین رشد صادرات دهه۹۰ ۷۳/۳درصد(سقوط چشمگیر نسبت به میانگین ۲۳درصدی دهه قبل) بوده است.
میانگین واردات دهه۹۰ نیز ۷۱/۴۷میلیارد دلار، رشد سالانه ۲۵/۳-درصد، دامنه نوسان رشد از ۷۳/۲۰-درصد تا ۴۶/۴۹+درصد رسید. بر خلاف دهه۸۰ که واردات پیوسته رو به رشد بوده دهه۹۰ با بیثباتی ارزی، محدودیتهای تجاری و سختگیریهای بانکی همراه و موجب کاهش رشد واردات شد.
اگرچه در کل دهه۹۰ شرایط واردات و صادرات سختتر بود اما به دلیل کاهش شدید واردات نسبت به صادرات تراز تجاری در برخی سالها مثبت شده و سالهای۹۴، ۹۵و۹۷ تراز تجاری ایران مثبت بوده است. این اتفاق به خاطر کاهش واردات و همچنین افزایش صادرات غیرنفتی به همسایگان رخ داد.
نقش تحریمهای۱۳۹۷ و خروج آمریکا از برجام
تحریمهای سال۹۷(خروج آمریکا از برجام) نقطه عطفی در تجارت خارجی ایران بود: کاهش شدید تجارت با اروپا و شرق آسیا، افزایش تمرکز ایران بر بازارهای نزدیک، گسترش مسیرهای تهاتری و تسویه غیردلاری، افزایش تجارت با کشورهای CIS و همسایگان خلیجفارس و افزایش صادرات کالاهای واسطهای و معدنی از مهمترین محورهای اصلی تجارت ایران بود. بهطور خاص همسایگان بهدلیل سهولت حملونقل، امکان تسویه مالی غیرانتقالی و نیاز متقابل به کالاهای ایرانی جایگزین طبیعی بازارهای دور شدند.
آمریکا اما در سال۲۰۱۸ تحریمهای پیشین را بهطور کامل بازگرداند. گزارشهای متعدد اقتصادی نشان دادند که این تحریمها تاثیر گستردهای بر متغیرهای کلان اقتصادی ایران گذاشتند: کاهش صادرات نفتی، تضعیف ارزش پول ملی، فشار بر واردات، کاهش سرمایهگذاری و تولید صنعتی و افزایش تورم و بیکاری.
تجارت ایران پس از تحریمها منطقهمحور شده است
بررسی دادههای سهسال اخیر و همچنین تحلیل روند دو دهه گذشته نشان میدهد که تحریمها باعث کاهش رشد تجارت کلی کشور شدند اما تجارت با همسایگان نهتنها کاهش نیافته بلکه تقویت شده است. آمار رشد تجارت منطقهای از ۵/۳۶میلیارد دلار در۱۳۹۹ به ۷/۶۰میلیارد دلار در۱۴۰۲ گواه این تغییر ساختاری است. این رقم نسبت به سالقبلتر ۳۵/۱درصد افزایش داشته است. البته در ترکیب این تجارت تغییر مهمی رخ داده است: صادرات ایران به همسایگان ۲۸۸/۲۸میلیارد دلار(کاهش ۵۱/۹درصد) و واردات از همسایگان ۴۸۵/۳۲میلیارد دلار(افزایش ۱۷/۱۳ درصد) بوده است.
ایران اکنون بیش از نیمی از تجارت غیرنفتی خود را از مسیر همسایگان انجام میدهد. امارات، ترکیه و عراق بهعنوان سهشریک کلیدی ایران در دوران تحریم نقش محوری داشتند. ازسوی دگر واردات شمش طلا به ارزش ۹/۱میلیارد دلار در سال۱۴۰۲ نیز نمایانگر تلاش برای استفاده از ابزارهای جدید تامین ارزی در دوران تحریم است.
درمجموع بررسی روند تجارت ایران طی سهسالاخیر حکایت از آن دارد که تجارت با همسایهها از ۵/۳۶میلیارد دلار در۱۳۹۹ به ۷/۶۰میلیارد دلار در۱۴۰۲ افزایش یافته است. ایران بهعنوان کشوری واقع در قاره آسیا با ۱۵کشور شامل عراق، ترکیه، جمهوریآذربایجان، ترکمنستان، ارمنستان، کویت، قطر و عربستانسعودی، اماراتمتحدهعربی، پاکستان، افغانستان، عمان، روسیه، قزاقستان و بحرین همسایه است. در بین همسایگان نیز سهکشور امارات، ترکیه و عراق معمولا جزو پنجشریک اصلی تجاری ایران محسوب میشوند.
منبع: ایسنا
