سقوط وضعیت اقتصادی خانوارهای ایرانی

لطفعلی عاقلی

در ایران به مانند دیگر کشورها موقعیت یا وضعیت اقتصادی خانوارها متاثر از عوامل مختلفی نظیر درآمد یا ثروت خانوارها، تعداد شاغلان خانوارها، سطح سواد، نوع شغل، تجربه و مهارت سرپرستان خانوارها، فعالیت‌های سرمایه‌گذاری خانوارها، شهرنشینی/ روستانشینی و سایر عوامل است. با این حال از آنجایی که پرداختن به همه این عوامل در یک تحلیل کوتاه مقدور نیست از متغیرهای تجمیع شده از جمله «درآمد سرانه»- به عنوان شاخص رفاه اقتصادی بر حسب واحدهای پولی- یا «سبد مصرفی نمونه»- به مثابه شاخص رفاه اقتصادی بر حسب واحدهای فیزیکی- استفاده می‌شود.

در ادبیات اقتصادی تعریف عام و همگانی در زمینه طبقه متوسط وجود ندارد. برای نمونه سازمان همکاری اقتصادی و توسعه (OECD)، طبقه متوسط را شامل خانوارهایی می‌داند که درآمد آنها بین ۷۵ تا ۲۰۰‌درصد میانه درآمد ملی قرار دارد. از سوی دیگر طبقه متوسط، دسته‌ای از مردم است که در میانه طبقات اجتماعی بر حسب حرفه و شغل، درآمد، آموزش یا خاستگاه اجتماعی قرار دارند. با توجه به دو تعریف قبل، دهک‌های درآمدی می‌توانند طبقه متوسط را به نحو گویاتری مشخص کنند اما در این مورد هم اتفاق نظر وجود ندارد. به هر حال با توزیع تقریبا برابر سه دهک اول و سه دهک آخر می‌توان دهک‌های۴ تا ۷ را جزو طبقه متوسط در نظر گرفت. البته خوانندگان و تحلیلگران ممکن است موافق این تقسیم‌بندی نباشند. هدف بررسی تاثیر تورم بر وضعیت اقتصادی خانوارهاست. براساس نتایج طرح آمارگیری از هزینه و درآمد خانوارهای شهری کشور در سال‌های ۱۳۹۸ و ۱۴۰۳، جدول ۱ تنظیم شده است.

جدول ۱: میانگین درآمد سالانه یک خانوار شهری(به میلیون ریال)

* تعدیل براساس نسبت شاخص قیمت مصرف کننده در سال۱۴۰۳(معادل ۷/۲۷۱) به همان شاخص در سال ۱۳۹۸ (معادل ۳/۵۲) صورت گرفته است.

براساس ارقام و توضیح ذیل جدول، اولا متوسط نرخ تورم در دوره ۱۴۰۳-۱۳۹۸ حدود ۳۹‌درصد بوده، ثانیا وضع درآمدی خانوارها در دهک‌های درآمدی پایین بدتر شده و دهک‌های میانی هم با کاهش درآمد خانوار اما به میزانی کمتر از دهک‌های پایین مواجه شده‌اند و ثالثا وضع درآمدی خانوارها در دهک‌های درآمدی بالا بهبود یافته که البته طبیعی است زیرا این گروه علاوه بر حقوق و دستمزد، از درآمدهای غیرپولی، درآمد از مشاغل آزاد و سرمایه‌گذاری، اجاره املاک و مستغلات، خرید و فروش کالا و خدمات برخوردار هستند و ارزش ثروت آنها با افزایش نرخ تورم افزایش می‌یابد.

جابه‌جایی در هزینه‌های خانوارها مشکل دیگری بوده که در جامعه ایرانی در حال وقوع است. در حالی که ترکیب سبد هزینه خانوارهای شهری در سال‌۱۳۹۸ عمدتا معطوف به سهم غالب هزینه‌های غیرخوراکی با میانگین ۳۵۷‌میلیون ریال بوده و اقلام خوراکی و دخانی حدود ۱۱۸‌میلیون ریال را به خود اختصاص داده بودند، در سال‌۱۴۰۳ هزینه غیرخوراکی حدود ۲۰۵۶‌میلیون ریال و هزینه‌های غیرخوراکی و دخانی حدود ۶۳۷‌میلیون ریال را تشکیل داده‌اند.

به بیان دیگر هزینه‌های غیر‌خوراکی یک خانوار شهری در این مدت ۷۶/۵‌برابر و هزینه‌های خوراکی و دخانی حدود ۴۰/۵‌برابر شده است. ارقام مذکور حکایت از واقعیت دیگری هم دارد. نسبت هزینه‌های غیرخوراکی به خوراکی در این مدت بیشتر شده است.

در گروه هزینه‌های غیرخوراکی طیف گسترده‌ای از کالاها و خدمات قرار دارند از جمله پوشاک و کفش، مسکن و اجاره‌بها و هزینه‌های واحد مسکونی(آب و فاضلاب، سوخت و روشنایی)، لوازم، اثاث و خدمات خانوار، خدمات خانگی، بهداشت و درمان و بیمه‌های درمانی، حمل‌ونقل و ارتباطات، تفریحات، سرگرمی‌ها و خدمات فرهنگی، تحصیل و آموزش، خدمات شخصی و وسایل آرایشی، هزینه‌های سفر و اسکان، خدمات مالی و حقوقی، هزینه‌های مذهبی و سایر هزینه‌ها. با دقت در اقلام هزینه‌ای فوق، اثر تورم بر قیمت تمام کاالاها و خدمات ذکر شده قابل ردیابی است.

بیشتر افزایش هزینه‌ها هم به اجاره‌بها و قیمت مسکن، هزینه‌های بهداشت و درمان، پوشاک و کفش، تحصیل و آموزش و تا حد زیادی به حمل ونقل و ارتباطات و سفر مربوط است. درخصوص هزینه‌های خوراکی و دخانی هم خانوارهای ایرانی (شهری یا روستایی) از سال۱۳۹۸ تاکنون تقریبا به طور مستمر شاهد افزایش افسارگسیخته قیمت مواد غذایی بوده‌اند.

جدول ۲ نیز براساس نتایج طرح آمارگیری از هزینه و درآمد خانوارهای شهری کشور مرکز آمار ایران تنظیم شده است. براساس ارقام رسمی، هزینه‌های خوراکی و غیر‌خوراکی برای سه دهک هزینه‌ای پایین، بیشتر افزایش یافته و تفاوت زیادی بین مجموع این هزینه‌ها در هفت ‌دهک بالاتر وجود ندارد.

میانگین هزینه‌های سالانه یک خانوار شهری(به میلیون ریال)

از سوی دیگر باوجود افزایش درآمد خانوارها در دهک‌های درآمدی بالا، هزینه‌های این گروه خیلی رشد نداشته است در حالی که گروه میانی(طبقه متوسط)، با کاهش درآمد حقیقی، سعی کرده سطح زندگی خود را کاهش ندهد.