سبقت همسایه‌ها در حفاری‌های نفتی
جهان صنعت– ایران با دارا بودن یکی از بزرگ‌ترین ذخایر نفت و گاز جهان، همواره از بازیگران کلیدی بازار انرژی محسوب شده است. با این حال در سال‌های اخیر، صنعت نفت ایران به ویژه در دو حوزه حیاتی حفاری و اکتشاف، با چالش‌ها و عقب‌ماندگی‌هایی روبه‌رو بوده است که نه‌تنها مانع بهره‌برداری از ظرفیت‌های بالقوه شده بلکه سهم کشور را از میادین مشترک نیز تهدید کرده است.
به گفته کارشناسان یکی از مهم‌ترین دلایل عقب‌ماندگی در حوزه حفاری و اکتشاف، تحریم‌های بین‌المللی است که انتقال فناوری‌های نوین و تجهیزات پیشرفته حفاری را به شدت محدود کرده است. بسیاری از شرکت‌های بین‌المللی که در دهه‌های گذشته همکاری نزدیکی با صنعت نفت ایران داشتند، به دلیل ریسک‌های حقوقی و مالی، از بازار ایران خارج شدند. این موضوع باعث شده فرآیندهای اکتشاف و حفاری با فناوری‌های قدیمی و بهره‌وری پایین‌تر ادامه یابد.
از آنجا که اکتشاف و حفاری، فعالیت‌هایی با هزینه بالا و ریسک زیاد هستند. در نبود سرمایه‌گذاری گسترده به‌ویژه از سوی شرکت‌های بین‌المللی، توسعه میادین جدید یا افزایش ظرفیت برداشت از میادین فعلی با کندی پیش رفته است. علاوه‌براین سرمایه‌گذاران داخلی نیز به دلیل نبود مشوق‌های مناسب، ثبات اقتصادی و تضمین بازگشت سرمایه، تمایلی برای ورود به این حوزه‌ها نداشته‌اند.
اکثر دکل‌های حفاری فعال در کشور فرسوده‌اند و به نوسازی یا جایگزینی نیاز دارند. کمبود قطعات یدکی، خدمات پس از فروش محدود و هزینه‌های بالا نیز موجب شده کارایی این تجهیزات کاهش یابد، همچنین تعداد دکل‌های حفاری دریایی فعال در مقایسه با نیاز کشور به ویژه در میادین مشترک خلیج فارس بسیار پایین است.
هدایت‌الله خادمی، رییس انجمن شرکت‌های حفاری نفت و گاز می‌گوید: بسیاری از شرکت‌های حفاری در آستانه ورشکستگی هستند اما متاسفانه شرکت نفت توجهی به این مساله نمی‌کند.
او اضافه می‌کند: عمر برخی دکل‌های حفاری خشکی در ایران هشت سال بوده اما دکلی هم داریم که ۴۰سال پیش بازسازی شده و به خوبی مشغول کار است.
در شرایطی از ظرفیت موجود در دکل‌های حفاری به درستی استفاده نمی‌شود که این دکل‌ها هزینه‌های اجاره سنگینی را دارند. نرخ اجاره روزانه دکل‌های حفاری چیزی بین ۱۹ تا ۲۶هزار دلار است. البته شرکت‌های حفاری ۹۰درصد این اجاره را باید صرف هزینه‌های خود اعم از تعمیرات و نگهداری و پرداخت پول پیمانکاران کنند که متاسفانه به دلیل بدحسابی شرکت‌های نفت در این خصوص دچار مشکل شده‌اند.
رانت؛ چالش دیرینه اقتصاد ایران
علاوه‌بر معضلات صنعت حفاری، رانت هم این صنعت را گرفتار کرده است. آنطور که خادمی می‌گوید: برخی شرکت‌ها که از پشتوانه قوی برخوردار هستند، پروژه‌ها را به واسطه رانت‌هایی که دارند از آن خود می‌کنند بی‌آنکه تجربه و تخصص لازم را داشته باشند. ورود این شرکت‌ها به صنعت نفت و حفاری باعث افت راندمان و بهره‌وری در این صنعت شده است.
او سهم نهادهای غیر‌متخصص در صنعت نفت و حفاری را ۳۰درصد اعلام کرده و می‌گوید: این شرکت‌ها که به واسطه پول خود وارد صنعت نفت، گاز، پالایش و پتروشیمی شده‌اند، به هیچ‌وجه معلوم نیست که این نهادها در دراز‌مدت بخواهند در این صنعت باقی بمانند. این در حالی است که بخش‌خصوصی سال‌هاست که در این صنعت فعالیت کرده و به خوبی با آن آشناست.
بنا به گفته او، فضای رقابتی ناعادلانه‌ای بین شرکت‌های خصوصی و خصولتی در کشور ما وجود دارد. نه‌تنها شرکت‌های خصولتی به منابع مالی زیادی دسترسی دارند بلکه به واسطه رانت‌های موجود هم به راحتی بخش‌خصوصی واقعی را پشت سر می‌گذارند بی‌آنکه تخصص و توانایی لازم را داشته باشند.
رییس هیات‌مدیره انجمن شرکت‌های حفاری نفت و گاز ایران بر این باور است که پیش از این کسانی که وارد این صنعت می‌شدند به آن آشنا بوده و تخصص‌های لازم را داشتند اما حالا نهادهای خصولتی به واسطه ارتباطات خود در مناقصات شرکت کرده و انجام پروژه‌ها را برعهده می‌گیرند بی‌آنکه حتی نیروی انسانی و متخصص لازم را داشته باشند. بعد از آن با وعده وعید نیروهای متخصص سایر شرکت‌ها را به سمت خود جذب می‌کنند و اینگونه کار سایر شرکت‌ها را نیز با چالش مواجه کرده‌اند؛موضوعی که باعث شده راندمان ما در صنعت حفاری نسبت به ۳۰سال گذشته افت قابل‌توجهی داشته باشد و بهره‌وری در این صنعت را حدود یک سوم کاهش دهد.
سیدمحمود محدث، مدیر پیشین اکتشاف شرکت ملی نفت ایران درباره فرآیند اکتشاف نفت و گاز به شانا گفته است: اکتشاف نفت و گاز روزبه‌روز دشوارتر می‌شود. مخازن بزرگ و کم‌ریسک پیشتر شناسایی شده‌اند و در شرایط کنونی عملیات اکتشافی با ریسک بالاتری همراه است. با این حال ایران همچنان از ظرفیت‌های بالایی برای کشف منابع جدید نفت و گاز برخوردار است.
محدث درباره شرایط اکتشاف نفت در سال‌های آینده می‌گوید: روند اکتشاف روزبه‌روز دشوارتر می‌شود زیرا مخازن بزرگ و کم‌ریسک پیشتر شناسایی شده‌اند و امروزه عملیات اکتشاف نفت و گاز با ریسک بالاتری همراه است. با این حال ایران همچنان ظرفیت قابل‌توجهی برای کشف منابع نفت و گاز دارد، اگرچه کشف نفت کمی دشوارتر شده اما شانس کشف گاز همچنان بالاتر است.
به گفته او، ایران باید در اکتشاف نفت و گاز تمرکز بیشتری روی برخی مناطق مانند دشت آبادان، شمال خلیج فارس و سایر مناطق پرظرفیت داشته باشد زیرا این مناطق شانس بیشتری برای کشف منابع نفت و گاز دارند.
دورنمای نگران‌کننده حفاری
کارشناسان می‌گویند که در برنامه‌های توسعه صنعت نفت، توجه کافی به حوزه اکتشاف به عنوان زیربنای توسعه پایدار صورت نگرفته است، به این دلیل که نبود یک استراتژی ملی و منسجم برای اکتشاف موجب شده بسیاری از پتانسیل‌های ناشناخته زیرزمینی کشور همچنان بدون استفاده باقی بمانند.
از سویی تغییرات پی‌درپی مدیریتی در سال‌های گذشته، نبود شفافیت در فرآیندهای مناقصه و عدم استفاده از ظرفیت‌های بخش‌خصوصی به شکل واقعی، از دیگر عوامل عقب‌ماندگی در این بخش هستند، تاجایی که گاه پروژه‌ها به دلیل بوروکراسی شدید یا نبود هماهنگی میان نهادهای مسوول، سال‌ها معطل مانده است.
این مشکلات درحالی به عنوان ارثیه بد برای دولت چهاردهم باقی‌مانده که سرعت اکتشاف در همسایه‌ها به سرعت در حال افزایش است. همین چند روز پیش بود که ترکیه از اکتشاف نفت در کشورش خبر داد و سال قبل هم از اکتشاف گاز خبر داده بود. در کشورهای همسایه ما، در بسیاری از میادین مشترک، کشورهایی مانند قطر، عراق و عربستان سعودی با استفاده از فناوری‌های پیشرفته و سرمایه‌گذاری گسترده، میزان برداشت خود را به شدت افزایش داده‌اند. در مقابل تاخیر ایران در توسعه این میادین باعث شده سهم کشور از ذخایر مشترک کاهش یابد.
محدث در این رابطه می‌گوید: برخی کشورها با تکیه بر این سرمایه، توسعه اقتصادی و صنعتی خود را برنامه‌ریزی می‌کنند در حالی که برخی دیگر آن را صرفا منبعی برای تامین هزینه‌های جاری می‌دانند و مصرف می‌کنند.
واقعیت این است که عقب‌ماندگی در حوزه حفاری و اکتشاف تهدیدی راهبردی برای امنیت انرژی کشور محسوب می‌شود از همین رو هم لازم است اقدامات فوری در زمینه نوسازی تجهیزات، جذب سرمایه، توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان، تدوین نقشه راه جامع و تسهیل مشارکت بخش‌خصوصی صورت گیرد زیرا به گفته کارشناسان تنها با نگاه علمی، بلندمدت و هماهنگ می‌توان این بخش کلیدی از صنعت نفت را به جایگاه واقعی خود بازگرداند.
