زنگ خطر برای میراث فرهنگی ری
مژگان کریم‌نیایی– پروژه گردشگری «بام ری» که به عنوان یکی از قطب‌های گردشگری جنوب تهران شناخته می‌شود، سال گذشته دستور توقف فعالیت دریافت کرد. این پروژه ۴۲هکتاری در مجاورت آثار ملی «کوه نقاره خانه» و «گورستان زیرین» قرار دارد و به همین دلیل با ملاحظات جدی قانونی و میراث فرهنگی مواجه است.
در تاریخ ۴دی۱۴۰۳ مدیر پایگاه میراث ملی ری از توقف کامل پروژه خبر داد و تاکید کرد که شهرداری باید استعلامات لازم را انجام دهد اما پس از این برخی گزارش‌های خبری حاکی از آن بود که ساخت‌و‌سازها همچنان ادامه دارند. این موضوع نگرانی‌های بسیاری را درخصوص حفاظت از میراث فرهنگی ری به وجود آورد.
در همین رابطه بهمن‌ماه سال گذشته سید‌احمد علوی، رییس کمیته گردشگری شورای شهر در پاسخ به پرسش‌ها درباره ادامه کار پروژه بیان کرد: «ما در شهرداری هیچ کاری را بدون مجوز میراث انجام نمی‌دهیم، ممکن است با پایگاه میراث شهرری نتوانیم کار را جلو ببریم اما همین الان هم با دادستانی، هم با اداره میراث شهرری و هم با اداره کل میراث استان تهران هماهنگ هستیم.» در همین مقطع اما مدیر پایگاه ملی ری در خصوص سهل‌انگاری مسوولان میراث فرهنگی انتقاد کرده و گفت که هیچ‌گونه اجازه‌ای برای ورود به محوطه داده نشده است. باید اذعان داشت پروژه گردشگری بام ری نگرانی‌هایی جدی در خصوص وضعیت حفاظتی از این میراث ملی ایجاد کرده است. این وضعیت نه‌تنها ممکن است به میراث فرهنگی ری آسیب وارد کند بلکه نشان‌دهنده ضعف در نظارت و مدیریت پروژه‌های گردشگری در کشور است. باید توجه داشت که به عقیده برخی صاحب‌نظران مدیریت نادرست در خصوص بام ری می‌تواند به آسیب‌هایی منجر شود و تبعات ناخوشایندی در پی داشته باشد.
اهمیت و جایگاه شهر باستانی ری
قدیر افروند، مدیر پایگاه ملی ری در رابطه با اهمیت و جایگاه شهر باستانی ری به «جهان‌صنعت» گفت که بخشی از گورستان تاریخی زیرین که به عنوان اثر ملی ثبت شده است به نام کوه نقاره‌خانه شناخته می‌شود. علت این نامگذاری نیز به توجه ویژه‌ای که در گذشته به کوه نقاره‌خانه شده، برمی‌گردد.
وی افزود: ساختار معماری آرامگاهی که در دامنه این کوه قرار دارد، بسیار باعظمت و باشکوه است و آثار کاوش‌های باستان‌شناسی در آنجا به‌قدری مهم بودند که این کوه مورد توجه قرار گرفت. این اتفاقات به پژوهش‌های سال‌های۱۳۱۳ تا ۱۳۱۵ مربوط می‌شود و بعد از گذشت چند دهه، در دهه۷۰ کاوش باستان‌شناسی در دامنه کوه و در بخش مربوط به گورستان زیرین ری آغاز و این کاوش‌ها به شناسایی بیش از ۱۱۸اثر برجسته از آرامگاه‌های دوره اسلامی در این مکان منجر شد.
علت ایجاد مخاطرات کنونی
مدیر پایگاه ملی ری درخصوص علت بروز مخاطرات کنونی خاطرنشان کرد که زمانی که ساختارهای اداری، حفاظتی و علمی تضعیف می‌شود، طبیعی است که غفلت‌هایی اتفاق بیفتد. زمانی که من به عنوان مدیر پایگاه منصوب شدم، تازه متوجه شدم که پروژه‌ای در حال انجام است. با مسوولان پروژه صحبت کردیم و در حقیقت تبیین و تفهیم این مساله اصلا کار ساده‌ای نیست. این کار به دلیل اشتباهات بنیادی در گذشته دشوار شده است. وقتی یک پروژه عمرانی (که البته این پروژه فرهنگی است) در سایت باستانی انجام می‌شود، نیازی به پیوست فرهنگی نیست. این در حالی است که طرح مطالعاتی این پروژه اساسا میراثی و از جنس باستان‌شناسی است.
وی ادامه داد: خوشبختانه به‌دلیل کاوش‌های باستان‌شناسی و داده‌های علمی و نتایج تحلیل‌های باستان‌شناسان، اطلاعات کافی در دست داریم اما اگر به درستی از این میراث حفاظت نکنیم، تخریب‌ها اجتناب‌ناپذیر خواهد بود. پایگاه ملی ما در شهری با وجود اهمیت ری، چقدر تشکیلات و ساختار دارد؟ در مقابل، ساختار شهرداری را در نظر بگیرید که دستگاهی عریض و طویل با منابع فراوان است اما نمی‌داند این منابع را چگونه هزینه کند.
افروند افزود: اگر پروژه گردشگری بام ری با نظارت درست میراث فرهنگی پیش می‌رفت و پژوهشگاه نیز وارد می‌شد، این فاجعه به بار نمی‌آمد.
امید به آینده
مدیر پایگاه ملی ری در پاسخ به این سوال که آیا امیدی به توقف پروژه یا تغییر مسیر آن به سمت مطلوب دارید، گفت: قطعا امید داریم. اداره کل میراث فرهنگی استان تهران پس از اقداماتی که پایگاه ملی انجام داد و تغییر مدیریت که اتفاق افتاد، اقدام به شکایت کرده است. فکر می‌کنم مسوولان شهری نیز به این نتیجه رسیده‌اند که اثری که از ما به یادگار خواهد ماند، باید پذیرش مردمی داشته باشد و نمی‌توان برای یک پروژه میلیاردها هزینه کرد اما مردم به هر دلیلی از آن استقبال نکنند.
وی افزود: «این شهر تاریخی به وسعت بیش از ۵۰۰هکتار، به عنوان ام البلاد ایران، شیخ البلاد و عروس بلاد شناخته می‌شود بنابراین به اندازه اهمیت این شهر، گورستان نیز دارای اهمیت است. روند تحولات تاریخی معماری ما در حوزه آرامگاه‌ها در این مکان قابل رصد و استناد است. ما موظفیم این اسناد را خواناسازی، پژوهش و احیا کنیم و به صورت پارک باستان‌شناسی در اختیار مردم قرار دهیم. اگر اداره کل استان تهران با مدیریت شهری و شورای اسلامی شهر تهران به این تفاهم و توافق برسند، به‌نظرم(پروژه بام ری) قابل اصلاح خواهد بود و کاری می‌شود که در آنجا ماندگار خواهد بود.»
کلام آخر
باید اذعان داشت پروژه بام ری که در مجاورت آثار ملی مهمی نظیر «کوه نقاره‌خانه» و «گورستان زیرین» واقع شده، تحت نظارت ناکافی و مدیریت نه‌چندان قوی قرار دارد. این وضعیت باعث بروز انتقادات فراوانی درباره عدم رعایت اصول حفاظتی و میراثی شده است. اهمیت فرهنگی و تاریخی شهرری به عنوان یک مرکز باستانی، ضرورت مدیریت صحیح پروژه‌های گردشگری در این منطقه را به وضوح نشان می‌دهد. باید توجه داشت ضعف در ساختارهای اداری و حفاظتی می‌تواند به بروز مشکلات بعدی منجر شود و حفاظت از داده‌های حاصل از کاوش‌های باستان‌شناسی را به چالش بکشد بنابراین، این اطلاعات باید به درستی مورد استفاده قرار گیرد تا از تخریب میراث فرهنگی جلوگیری شود.
با وجود این چالش‌ها امید به تغییر مسیر پروژه و جلب پذیرش مردمی وجود دارد. ایجاد هماهنگی‌های لازم بین نهادهای مرتبط می‌تواند به آینده‌ای مثبت برای این پروژه منجر شود. این موضوع بر اهمیت حفظ میراث فرهنگی به عنوان یک وظیفه ملی تاکید و ضرورت همکاری میان نهادهای مختلف را بیشتر نمایان می‌کند. در نهایت وضعیت کنونی پروژه بام ری زنگ خطری برای دیگر پروژه‌های مشابه در کشور است و نیاز به بازنگری در شیوه‌های مدیریتی و نظارتی را ضروری می‌کند. نباید فراموش کرد که مدیریت نادرست می‌تواند تبعات جبران‌ناپذیری به همراه داشته باشد و ضرورت توجه بیشتر به حفاظت از میراث فرهنگی را یادآور می‌شود.
