روایت بدن از پای بیقرار و دلِ ناآرام ما
دکتر الهام باقری یکتا، دکترای تخصصی فیزیوتراپی و توانبخشی
گاهی در سکوت شب وقتی بدن آماده استراحت است و ذهن می‌خواهد در آرامش فرو رود پاها ناگهان تصمیم دیگری می‌گیرند. بی‌آنکه دلیلی روشن وجود داشته باشد حس عجیبی از مورمور، سوزش، کشیدگی یا حرکت درونی در پاها آغاز می‌شود؛ حسی که انسان را وادارکرده پاهایش را تکان دهد یا از جا برخیزد و قدمی بزند. این حالت را بسیاری از مردم تجربه کرده‌اند اما وقتی این بی‌قراری شب‌ها تکرار شده و خواب را از چشم‌ها بگیرد دیگر تنها یک احساس ساده نبوده بلکه نشانه بیماری‌ای به نام سندرم پای بیقرار است.
این بیماری که در علم پزشکی با نام «Restless Legs Syndrome» شناخته می‌شود یکی از اختلالات عصبی شایع به‌ویژه در میان افراد میانسال و سالمند است. در این حالت فرد هنگام استراحت نمی‌تواند پاهایش را بی‌حرکت نگه دارد و برای کاهش حس ناخوشایند در پاها ناچار است آنها را تکان یا حرکت دهد. بسیاری از بیماران می‌گویند که این احساس در عصر یا شب شدیدتر می‌شود و با راه رفتن یا ماساژ موقتا آرام می‌گیرد. نتیجه این وضعیت بی‌خوابی، خستگی روزانه و گاه احساس افسردگی است.
پزشکان هنوز علت دقیق این اختلال را به‌طور کامل نمی‌دانند اما پژوهش‌های علمی چند عامل مهم را نشان داده‌اند که یکی از آنها کمبود آهن در مغز است. آهن برای ساخت ماده‌ای به نام دوپامین در مغز لازم است؛ ماده‌ای که وظیفه تنظیم حرکات بدن را دارد. وقتی آهن کافی در نواحی خاصی از مغز وجود نداشته باشد پیام‌های عصبی دچار اختلال شده و مغز فرمان‌های حرکتی ناهماهنگی صادر می‌کند که نتیجه‌اش همان حس بی‌قراری در پاهاست. داروهایی که بر سیستم دوپامین تاثیر می‌گذارند نیز در درمان این بیماری موثرند و همین نشان می‌دهد که ریشه این مشکل در ناهماهنگی عصبی است نه در عضلات یا رگ‌ها.
در کنار این، عامل ژنتیک نیز نقش مهمی دارد. اگر یکی از اعضای خانواده دچار این سندرم باشد احتمال ابتلای دیگران بیشتر می‌شود. بیماری‌هایی مانند کم‌خونی فقر آهن، دیابت، مشکلات کلیوی یا حتی بارداری در ماه‌های آخر نیز می‌توانند این علائم را تشدید کنند. برخی داروهای ضدافسردگی و آنتی‌هیستامین‌ها هم گاه سبب بروز یا بدتر شدن علائم می‌شوند.
علائم این سندرم گاهی با عوامل ساده روزمره شدت می‌یابد. مصرف زیاد قهوه یا چای پررنگ، سیگار، استرس یا نشستن طولانی‌مدت (مانند سفر با هواپیما یا اتومبیل) می‌توانند باعث بدتر شدن احساس بی‌قراری شوند. در مقابل رعایت چند عادت سالم مانند ورزش ملایم روزانه، کشش پاها پیش از خواب، دوری از کافئین در ساعات عصر و داشتن خواب منظم در کاهش علائم نقش زیادی دارد.
درمان این بیماری معمولا با بررسی سطح آهن بدن آغاز می‌شود. اگر ذخایر آهن پایین باشد پزشک مکمل تجویز کرده و در موارد شدیدتر ممکن است آهن از طریق تزریق وریدی داده شود. پژوهش‌ها در مجلات معتبر پزشکی مانند Sleep Medicine نشان داده‌اند که تامین آهن کافی در بدن می‌تواند علائم را به‌طور محسوسی کاهش دهد. اگر با این اقدام علائم ادامه یابد داروهایی که بر دوپامین اثر می‌گذارند (مانند پرامی‌پکسول و روپینی‌رول) استفاده می‌شوند. این داروها پیام‌های عصبی را متعادل کرده و حس بی‌قراری را کاهش می‌دهند. البته مصرف‌شان باید با دوز پایین و زیر نظر پزشک باشد چون استفاده نادرست می‌تواند باعث افزایش علائم یا خواب‌آلودگی شود.
در کنار دارو درمان‌های غیردارویی نقش مهمی در بهبود کیفیت زندگی بیماران دارند. فعالیت بدنی منظم باعث بهبود گردش خون، کاهش تنش عضلانی و تقویت حس آرامش می‌شود. تمریناتی مانند پیاده‌روی سبک، دوچرخه‌سواری آرام، یوگا و حرکات کششی قبل از خواب به‌ویژه در افراد بالای۵۰سال تاثیر قابل‌توجهی دارند. در حوزه فیزیوتراپی روش‌هایی مانند سوزن‌درمانی نیز در سال‌های اخیر مورد توجه قرار گرفته‌اند. در این روش سوزن‌های ظریف در نقاط خاصی از بدن وارد شده تا عصب‌ها تحریک و مواد آرام‌بخش طبیعی بدن آزاد شوند. تحقیقات علمی در مجلاتی مانند Frontiers in Psychiatry و Journal of Integrative Medicine نشان داده‌اند که ترکیب سوزن‌درمانی با درمان‌های دارویی می‌تواند شدت علائم را کاهش داده و خواب را بهبود بخشد. هرچند هنوز برای تایید قطعی نیاز به پژوهش‌های بیشتر بوده اما تجربه بیماران و نتایج اولیه امیدوارکننده‌است.
موضوع دیگری که پژوهش‌ها به آن اشاره دارند نقش تغذیه و مکمل‌هاست. بررسی‌های علمی جدید نشان داده‌اند که برخی ویتامین‌ها و مواد معدنی می‌توانند در کنترل علائم نقش داشته باشند. منیزیم به شل‌شدن عضلات و آرامش اعصاب کمک می‌کند و در بعضی بیماران باعث خواب بهتر شده است. ویتامینB6 در تولید دوپامین موثر بوده و ویتامین‌های C و E به‌عنوان آنتی‌اکسیدان از سلول‌های عصبی محافظت می‌کنند. در پژوهشی که در سال۲۰۲۴ در مجله Nutrients منتشر شده مصرف ترکیبی این مکمل‌ها باعث بهبود خفیف تا متوسط در شدت علائم سندرم پای بیقرار شده است. با این حال تاکید پزشکان بر این است که هیچ مکملی را نباید خودسرانه مصرف کنید زیرا ممکن است باعث تداخل با داروهای دیگر شود.
زندگی با این بیماری همیشه آسان نیست. وقتی خوابتان مدام مختل می‌شود روز بعد احساس خستگی، بی‌حوصلگی یا حتی افسردگی طبیعی بوده اما دانستن اینکه این مشکل دلیل علمی و درمان مشخص دارد خود نیمی از مسیر بهبود است. تغییر چند عادت ساده، استفاده از درمان‌های مناسب و پیگیری منظم می‌تواند کیفیت زندگی را به شکل چشمگیری بهتر کند.
شاید جالب باشد که مولانا قرن‌ها پیش در بیت زیبایی گفته است:
«جمله بیقراریت از طلبِ قرارِ توست
طالبِ بیقرار شو تا که قرار آیدت.»
و چه تعبیر شگفتی است برای این بیماری. پاهایی که در ظاهر بی‌قرارند در حقیقت در جست‌وجوی «قرار»اند؛ پیامی از بدن که می‌گوید درونی‌ترین تعادل انسان -از تغذیه و خواب تا آرامش ذهن- نیاز به بازنگری دارد. همان‌طور که مولانا می‌گوید این بی‌قراری شاید دعوتی باشد به یافتن تعادل و طلب آرامشی عمیق‌تر که تنها با شناخت و توجه حاصل می‌شود.
پس اگر شما یا یکی از نزدیکان‌تان از بی‌قراری پا در شب‌ها رنج می‌برید بدانید که این مشکل نه نشانه ضعف است و نه عادت بد. راه درمان آن روشن است: از بررسی کمبود آهن و تنظیم تغذیه گرفته تا فیزیوتراپی، ورزش، مراقبت از خواب و در صورت نیاز دارو. مهم آن است که این نشانه را جدی بگیرید چون هر قدم در مسیر شناخت و درمان گامی است به سوی همان «قرار» که مولانا وعده‌اش را داده است.
