راز صداهای بدن؛ چرا مفصل‌ها گاهی حرف می‌زنند؟
دکتر الهام باقری یکتا – دکترای تخصصی فیزیوتراپی و توانبخشی
شاید برای شما هم پیش آمده باشد که هنگام برخاستن از صندلی، خم شدن، یا حتی چرخاندن گردن، ناگهان صدای «تق»، «پاپ» یا «کلیک» از بدن‌تان شنیده باشید. گاهی آن‌قدر واضح است که اطرافیان هم متوجه می‌شوند، و گاهی فقط خودتان آن را احساس می‌کنید. در آن لحظه شاید نگران شوید و با خود بگویید: «نکند مفصل من خراب شده؟» یا «یعنی این نشانه‌ی آرتروز است؟»
واقعیت این است که بدن ما، به‌ویژه مفاصل و عضلات، زبان خاص خود را دارند و یکی از راه‌های حرف زدنشان همین صداهاست. بیشتر وقت‌ها، این صداها کاملاً طبیعی‌اند، اما گاهی هم می‌توانند پیام هشدار باشند. در این نوشته می‌خواهیم با نگاهی ساده و علمی بدانیم این صداها از کجا می‌آیند، چه زمانی بی‌خطرند و چه زمانی باید به آن‌ها توجه کنیم، و در پایان هم نگاهی بیندازیم به تغذیه و رفتارهایی که می‌توانند به آرام‌تر شدن مفاصل کمک کنند.
مفصل، جایی است که دو استخوان به هم می‌رسند و به کمک یک لایه نرم غضروفی و مایعی لغزنده به نام مایع مفصلی، به‌آسانی روی هم حرکت می‌کنند. این سازوکار دقیق، باعث می‌شود بدن بتواند خم شود، بچرخد و بپرد، بی‌آنکه استخوان‌ها روی هم ساییده شوند. اما گاهی در همین حرکات، فشارهایی درون مفصل ایجاد می‌شود که نتیجه‌اش صدایی است که می‌شنویم.
یکی از معمول‌ترین صداهایی که در مفصل‌ها به گوش می‌رسد، همان صدای «تق» یا «پاپ» است که هنگام باز و بسته کردن انگشت‌ها یا خم و راست کردن زانو شنیده می‌شود. دلیل این صدا، آزاد شدن ناگهانی گازهایی است که در مایع مفصلی حل شده‌اند. وقتی مفصل کشیده می‌شود یا تحت فشار قرار می‌گیرد، این گازها به‌صورت حباب‌هایی کوچک درمی‌آیند و با ترکیدن‌شان صدا تولید می‌شود. این پدیده کاملاً طبیعی است و هیچ آسیبی به مفصل نمی‌زند. برای همین، بر خلاف تصور قدیمی، «ترکاندن انگشت‌ها» به‌خودی‌خود باعث آرتروز یا تغییر شکل انگشتان نمی‌شود.
نوع دیگری از صداها به خاطر حرکت ناگهانی بافت‌های اطراف مفصل ایجاد می‌شود. در اطراف مفصل‌ها، نوارهای محکمی وجود دارد که استخوان‌ها را به هم وصل می‌کنند و گاهی در حین حرکت، از روی برآمدگی‌های استخوانی رد می‌شوند و دوباره به جای خود بازمی‌گردند. همین لغزش ناگهانی، صدایی شبیه «کلیک» یا «اسنپ» ایجاد می‌کند. مثلاً ممکن است هنگام بلند شدن از جا یا هنگام بالا بردن بازو، چنین صدایی بشنوید. این حالت هم تا وقتی با درد یا التهاب همراه نباشد، نگران‌کننده نیست و بیشتر به ویژگی‌های مکانیکی بدن مربوط است تا بیماری.
اما اگر صدایی که می‌شنوید حالت «سایش» یا «خر‌خر» دارد، موضوع کمی متفاوت است. این صدا معمولاً زمانی رخ می‌دهد که سطح صاف غضروف مفصل آسیب دیده باشد یا دچار ساییدگی شده باشد. در این حالت، استخوان‌ها یا زوائد کوچکی که روی آن‌ها ایجاد شده‌اند در تماس بیشتری قرار می‌گیرند و صدا تولید می‌کنند. این نوع صدا اغلب همراه با احساس خشکی، درد یا کاهش حرکات مفصل است و لازم است بررسی شود، چون می‌تواند نشانه‌ی شروع تغییرات مفصلی مانند آرتروز باشد.
با این حال، باید دانست که همه‌ی صداهای مفصلی نشانه‌ی مشکل نیستند. بدن انسان از مایع، گاز، بافت‌های نرم و استخوان تشکیل شده است و حرکت آن‌ها روی هم گاهی صدایی طبیعی تولید می‌کند. اگر صدای مفصل بدون درد، ورم، قرمزی یا محدودیت حرکت است، جای نگرانی ندارد و تنها نشانه‌ی فعالیت طبیعی بدن است. اما اگر همراه با درد، سفتی، ورم یا احساس بی‌ثباتی باشد، باید حتماً با متخصص فیزیوتراپی یا پزشک مشورت شود تا علت آن بررسی گردد.
گاهی هم علت صداها در سبک زندگی نهفته است. نشستن طولانی‌مدت، کم‌تحرکی، یا انجام حرکات تکراری باعث می‌شود عضلات اطراف مفصل ضعیف شوند و هماهنگی آن‌ها کمتر شود. این وضعیت می‌تواند حرکت مفصل را غیر یکنواخت کند و باعث ایجاد صداهای بیشتری شود. تمرینات مناسب، کشش‌های ملایم و تقویت عضلات اطراف مفصل، معمولاً باعث کاهش این صداها می‌شود. فیزیوتراپی در این زمینه نقش مهمی دارد، چون با آموزش حرکات درست و اصلاح الگوهای حرکتی، به بدن یاد می‌دهد چگونه بدون اصطکاک اضافی حرکت کند.
در کنار حرکت، تغذیه هم در سلامت مفصل‌ها نقش مهمی دارد. غضروف‌ها برای ترمیم و نرم ماندن، به مواد معدنی و ویتامین‌های خاصی نیاز دارند. کلسیم یکی از مهم‌ترین آن‌هاست، چون به استحکام استخوان و مفصل کمک می‌کند. این عنصر در لبنیات کم‌چرب، بادام، سبزیجات سبز تیره و ماهی یافت می‌شود. منیزیم هم از دیگر مواد کلیدی است که در حفظ خاصیت ارتجاعی غضروف و کاهش التهاب نقش دارد. مغزها، حبوبات، سبزیجات و دانه‌ها از منابع خوب منیزیم هستند. منگنز و بور نیز در تشکیل بافت پیوندی و تولید کلاژن اهمیت دارند و در آجیل و غلات کامل یافت می‌شوند. همچنین ویتامین‌های C و D به جذب بهتر کلسیم و ترمیم بافت مفصل کمک می‌کنند. به‌طور کلی، تغذیه‌ای متنوع، سرشار از سبزیجات تازه، مغزها، میوه و ماهی، بهترین دوست مفصل‌های شماست.
بدن ما مانند سازی دقیق است که هر بخشش صدای خود را دارد. شنیدن صدا از مفصل‌ها به‌تنهایی دلیل نگرانی نیست؛ در واقع، این صداها اغلب نشان‌دهنده‌ی عملکرد طبیعی مفصل‌ها هستند. اما همان‌طور که صدای ناهنجار از ساز نشانه‌ی کوک نبودن آن است، اگر صداها با درد، ورم یا محدودیت حرکت همراه شدند، باید بررسی تخصصی انجام شود.
در بیشتر مواقع، مراقبت ساده از بدن — از جمله تحرک منظم، تغذیه مناسب، حفظ وزن ایده‌آل و پرهیز از حرکات ناگهانی — باعث می‌شود مفصل‌ها بی‌صدا و سالم کار کنند. اما حتی اگر گاهی صدایی هم از آن‌ها بلند شود، به یاد داشته باشید که بدن در حال گفتگو با شماست؛ صدای زندگی است، نه هشدار مرگ مفصل‌ها. گوش بدهید، اما نترسید.
