دژ باستانی رشکان نیازمند رسیدگی
مژگان کریم‌نیایی– راگا، ری یا شهرری امروزی در لغت به معنای «شهر سلطنتی» است و یکی از کهن‌ترین شهرهای دنیا به شمار می‌آید که در حال حاضر یکی از مناطق دارای پتانسیل شهر تهران به لحاظ گردشگری محسوب می‌شود. این منطقه که در طول تاریخ خود یکی از نقاط مهم سیاسی، اقتصادی و دینی بوده، سابقه و قدمت مدنیت آن به هزاره‌های پیشین باز می‌گردد بنابراین با توجه به این پیشینه و قدمت، وجود آثار و نشانه‌هایی از دوران باستان در این منطقه امری طبیعی بوده و دژ رشکان شهرری یکی از این بازمانده‌های باستانی است.
این اثر تاریخی ارزشمند در نزدیکی محله صفائیه شهرری و تپه چشمه علی واقع شده است. دژ رشکان یکی از قلاع مستحکم این ناحیه بوده و محافظ هسته نخستین ری محسوب می‌شود. ساختار این دژ از سنگ و ساروج تشکیل شده و در دوره‌های مختلف از جمله در دوره اشکانیان اهمیت داشته است. باوجود اهمیت و جایگاه شاخص دژ رشکان اما این اثر تاریخی شرایط مناسبی برای جذب گردشگر ندارد. رها بودن سگ‌های ولگرد، گشت و گذار در این دژ تاریخی را برای گردشگران به مخاطره‌ای جدی تبدیل کرده و پله‌های چوبی که به سمت بالای این دژ ختم می‌شوند به سبب شکستگی و آسیب‌هایی که دیده‌اند شرایط نامناسبی را ایجاد کرده‌اند.
جایگاه و اهمیت دژ رشکان
دژ رشکان بالغ بر ۲۳۰۰سال قدمت دارد و میراث ارزشمند اشکانیان و سپس امپراطوری ساسانی شمرده می‌شود. از نظر معماری دژ مذکور بر بالای کوه استواری بنا شده و مصالح به کار رفته در آن از سنگ و ساروج است.
این سازه که از سنگ و ساروج ساخته شده، پس از گذشت سال‌ها از میان توده‌هایی از خاکروبه‌ها و زباله‌های شهری کشف شد. دژ رشکان دارای برج‌های دیده‌بانی، دیوارهای مستحکم و خندق‌های دفاعی بوده و عرض دیوارها بین ۳ تا ۵متر و ارتفاع برج‌ها حدود ۱۱متر است. بقایایی از اتاق‌ها، حوض و حمام در بخش داخلی قلعه کشف شده که نشان‌دهنده اهمیت آن در دوران گذشته است.
سازه عظیمی که کارشناسان و باستان‌شناسان در گوشه غربی محوطه یافتند، ارتفاعی به اندازه ۱۱متر دارد و همانطور که گفته شد، جنس این سازه از سنگ و ساروج است، همچنین در کنج شرقی محوطه برجی نیم‌دایره شکل دیده شد. روی دیواره غربی دژ، سوراخ‌هایی برای تیروکمان وجود دارد. از دیگر ویژگی‌های معماری دژ رشکان شهرری، آجرهای مربعی شکلی است که طبق نظر محققان به دوره ساسانیان تعلق دارند و پس از آن در سده‌های آغازین دوره اسلامی نیز به کار رفته‌اند.
قدیر افروند، مدیر پایگاه ملی ری ضمن تشریح اهمیت دژ رشکان به «جهان‌صنعت» گفت: دژ رشکان نام یکی از مقاطع تاریخی این نقطه است وگرنه اینجا مرکز شهر تاریخی ری به شمار می‌رود یعنی شهر تاریخی ری در دوران ساسانی، اشکانی و دوره اسلامی همین نقطه بوده و سپس گسترش پیدا کرده است. شما باروهای ساختار شهری را در چند لایه مشاهده می‌کنید. در راس کوه دژ رشکان، قلعه تبرک وجود دارد که متون تاریخی مملو از اطلاعات درباره این قلعه هستند. ما باروی ارگ را داریم که برج سنگی آن در سال‌های۸۴ و ۸۶ در کاوش‌های باستان‌شناسی به دست آمد و در حقیقت یکی از عناصر باروی ارگ است. باروی دوم یک باروی خشتی بسیار عظیم است که قبلا فکر می‌کردیم باروی شاه رسان باشد در حالی که سال گذشته مشخص شد که این بارو، باروی شهر داخلی یا مدینه الداخله نامیده می‌شود. باروی بعدی، باروی شاه‌رسان و باروی ربض است. اینجا مرکز ثقل شهر تاریخی ری به شمار می‌رود.
شرایط و وضعیت کنونی دژ رشکان
مدیر پایگاه ملی ری افزود: تا قبل از تابستان سال گذشته، وضعیت دژ رشکان به گونه‌ای بود که کسی نمی‌توانست به آنجا نزدیک شود و این موضوع مایه تاسف بود که مرکز یک شهر تاریخی به این شکل درآمده بود. از تابستان سال گذشته، پایگاه ملی با منابع اعتباری و کمکی که از وزارت میراث فرهنگی دریافت کرد و اعتباراتی که به پایگاه ملی تخصیص داده شد، شروع به ساماندهی آنجا کرد. حصار و در ورودی گذاشتیم و در حال حاضر، رفت‌وآمد از طریق در ورودی انجام می‌شود. برج نگهبانی غربی دژ رشکان نیز پوشش حفاظتی دارد. فضایی برای نگهبان و راهنمای این مکان تدارک دیده شده است و جشنواره‌ای که در هفته میراث فرهنگی با نام جشنواره فرهنگی گردشگری شب‌های ری برگزار شد، به همین منظور بوده است. افروند تاکید کرد: این اقدامات سریعا انجام شد تا به مسوولان شهرستان و به مردم ثابت شود که این مکان قابلیت و ظرفیت لازم برای دیده شدن را دارد و باید به این شکل مورد استفاده قرار گیرد. حال باید ببینیم اعتبارات امسال به چه صورت است و منتظریم در گام بعدی اتفاقات بهتری رقم بخورد. پلکانی که در دژ رشکان وجود دارد، مربوط به دهه۸۰ و ۹۰ است و ما در این فاصله این پلکان را تعمیر و برخی مواقع مرمت کردیم که ممکن است در ساختار تاریخی خیلی مناسب نباشند و بعید نیست در آینده این پلکان جمع‌آوری شود. جمع‌آوری سگ‌ها در این ارگ نیز در اولویت توجه است و ما باید حتما حفاظت فیزیکی این ارگ را تقویت کنیم.
اقدامات لازم برای حفاظت و ارتقای گردشگری
آنچه مسلم است دژ رشکان در شهرری به عنوان یک اثر تاریخی ارزشمند نیاز به حفاظت و ارتقای گردشگری دارد تا نه‌تنها از تخریب و فرسایش آن جلوگیری شود بلکه از این پتانسیل نیز به منظور جذب گردشگر و معرفی فرهنگ و تاریخ ایران بهره‌برداری شود. برای این منظور چندین اقدام کلیدی می‌تواند مورد توجه قرار گیرد.
اولین و مهم‌ترین اقدام نیاز به برنامه‌ریزی برای مرمت و نگهداری دژ رشکان است. این برنامه باید شامل ارزیابی وضعیت کنونی دژ، شناسایی نقاط آسیب‌پذیر و اتخاذ تدابیر لازم برای ترمیم و حفاظت از ساختارهای تاریخی باشد. استفاده از تکنیک‌های مرمت مدرن و حفظ ویژگی‌های اصلی دژ می‌تواند به حفظ هویت تاریخی آن کمک کند.
برای ارتقای گردشگری، نیاز به توسعه زیرساخت‌های مرتبط با گردشگری وجود دارد. این زیرساخت‌ها شامل ایجاد مسیرهای دسترسی مناسب، پارکینگ، خدمات بهداشتی و امکانات رفاهی برای گردشگران است، همچنین ایجاد مسیرهای پیاده‌روی و نمای مناسب از دژ می‌تواند تجربه بازدیدکنندگان را بهبود بخشد.
آموزش و آگاهی‌رسانی به بازدیدکنندگان و جامعه محلی درباره اهمیت تاریخی و فرهنگی دژ رشکان از دیگر اقدامات ضروری است. ایجاد کتابچه‌های راهنما و استفاده از فناوری‌های نوین مانند اپلیکیشن‌های موبایل می‌تواند به گردشگران در درک بهتر از این اثر تاریخی کمک کند.
استفاده از رسانه‌های اجتماعی، برگزاری رویدادهای فرهنگی و هنری در دژ رشکان و همکاری با آژانس‌های گردشگری نیز می‌تواند به معرفی این دژ و جذب گردشگران داخلی و خارجی کمک کند. ایجاد تورهای گردشگری که شامل بازدید از دژ و دیگر جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی ری باشد نیز می‌تواند به افزایش تعداد بازدیدکنندگان کمک کند.
حفظ محیط‌زیست و احترام به فرهنگ محلی در کنار حفاظت از دژ بسیار مهم است. برگزاری جلسات مشاوره با جامعه محلی و جلب مشارکت آنها در برنامه‌های گردشگری می‌تواند به ایجاد حس مالکیت و تعلق در میان ساکنان و همچنین ایجاد برنامه‌های فرهنگی و هنری محلی در دژ می‌تواند به غنی‌تر شدن تجربه گردشگران و حفظ فرهنگ بومی کمک کند.
در نهایت حفاظت و ارتقای گردشگری دژ رشکان نیازمند یک برنامه جامع و چندوجهی است که به همکاری میان نهادهای دولتی، بخش خصوصی و جامعه محلی بستگی دارد. با اجرای این اقدامات، دژ رشکان می‌تواند به عنوان یک مقصد گردشگری مهم و جذاب در ایران شناخته شود و در عین حال هویت تاریخی و فرهنگی خود را حفظ کند.
