25 - 09 - 2021
دو نیروی محرکه صادرات پتروشیمی
یونس خداپرست- صنعت پتروشیمی به دلیل سهم بالا در ارزآوری کشور و نیز نقش آن در تکمیل زنجیره ارزش صنعت نفت، همواره از اهمیت خاصی بین صنایع برخوردار است. بهرغم افزایش حجم تولیدات پتروشیمی در سالهای اخیر و نیز برنامهریزی برای تداوم آن در برنامه گام دوم و سوم جهش تولید پتروشیمی طی سالهای ۱۴۰۰ و ۱۴۰۴، بررسیها نشان از عدم تنوع ساختار در صادرات محصولات پتروشیمی کشور از دو حیث «تنوع محصولات» و «تنوع کشورهای هدف» دارد. هماکنون چین بزرگترین شریک تجاری محصولات پتروشیمی ایران است که در عین حال که حفظ و تقویت روابط پایدار با چین در راستای تامین منافع بلندمدت باید در اولویت دیپلماسی اقتصادی کشور باشد؛ تنوعبخشی به محصولات تولیدی و مشتریان پتروشیمی، آسیبپذیری این صنعت را کاهش خواهد داد. تنوعبخشیدن به محصولات از طریق افزایش سطح فناوری در پتروشیمیها و توسعه صنایع پاییندستی امکانپذیر خواهد بود. هماکنون بخش عمدهای از صادرات پتروشیمی کشور محصولات پایه ازجمله متانول، اوره و آمونیاک است که تکمیل زنجیره ارزش در آنها صورت نگرفته است.
همچنین تنوعبخشیدن به کشورهای هدف نیز نیازمند توسعه روابط تجاری با کشورهای واردکننده به خصوص کشورهای همسایه است. علاوه بر این، ایجاد شرکتهای تخصصی برای صادرات یکپارچه محصولات پتروشیمی و برنامهریزی متناسب با نیازهای آتی تقاضای جهانی در راستای تولید و صدور محصولات پتروشیمیایی هوشمند و با فناوری بالا ازجمله راهکارهای پیشنهادی دیگر است.
به طور کلی صنایع پتروشیمی بزرگترین محرک تقاضای جهانی نفت است. بیش از یکسوم رشد تقاضا تا سال ۲۰۳۰ و تقریبا نیمی از رشد تقاضا تا سال ۲۰۵۰ به واسطه صنایع پتروشیمی خواهد بود. ایالاتمتحده، چین و غرب آسیا مهمترین مناطق رشد و توسعه صنایع پتروشیمی در جهان خواهند بود. پتروشیمی ازجمله صنایع راهبردی کشورمان است که به دلیل ارزآوری بالا، از اهمیت خاصی در بین صنایع کشور برخوردار است. بهرغم تحریمهای شدیدی که بخش انرژی کشور ازجمله بخش پتروشیمی کشور را نشانه رفته است، این بخش در سال ۱۳۹۹، بیش از ۳۰ درصد از ورود ارز به سامانه نیما را به خود اختصاص داده است. صادرات پتروشیمی از لحاظ حجم نیز در ۱۱ ماه نخست سال ۱۳۹۹ نسبت به مدت مشابه در سال ۱۳۹۸، حدود ۹ درصد رشد داشته است. بهرغم آنکه حجم تولیدات پتروشیمی در سالهای اخیر افزایش داشته و این روند در برنامه گام دوم و سوم جهش تولید پتروشیمی در سال ۱۴۰۰ و ۱۴۰۴ نیز تداوم دارد، اما بررسی ترکیب محصولات تولید و صادر شده پتروشیمی کشور حاکی از عدم توجه کافی به تکمیل زنجیره ارزش در این صنعت و صادرات محصولات پایه پتروشیمی مانند متانول و اوره دارد. این مساله باعث تولید بیش از نیاز بازار داخلی و منطقه در برخی محصولات ازجمله متانول شده است. در کنار تنوع پایین در محصولات صادراتی پتروشیمی، مقاصد صادراتی محصولات پتروشیمی نیز از تنوع کافی برخوردار نیست. این مسائل، آسیبپذیری صنعت پتروشیمی کشور را در آینده افزایش خواهد داد.
وضعیت صنعت پتروشیمی کشور
در حال حاضر بیش از ۵۰ شرکت پتروشیمی در کشور فعال هستند و محصولات مختلف پتروشیمی تولید میکنند. این محصولات در پنج گروه عمده محصولات شیمیایی پایه، کودها، آروماتیکها، پلیمرها و سوخت تقسیمبندی میشوند. برخی از این محصولات ازجمله اوره، آمونیاک و متانول جزو محصولات بالادست پتروشیمی محسوب میشوند و خوراک آنها از منابع هیدروکربوری نفت و گاز فرآورش و پالایششده تامین میشود. گاز طبیعی در حال حاضر به عنوان خوراک در برخی از مجتمعهای پتروشیمی ازجمله واحدهای تولیدکننده اوره، آمونیاک و متانول و به عنوان سوخت در اکثر مجتمعهای پتروشیمی مصرف میشود. مجموع ظرفیت تولید صنعت پتروشیمی در انتهای سال ۱۳۹۹ و با بهرهبرداری از ۱۰ طرح افزایش ظرفیت، به ۸۰ میلیون تن افزایش یافته است.
در سال ۱۳۹۹، محصولات پتروشیمی با سهم حدود ۳۰ درصد از کل صادرات غیرنفتی کشورمان، بیشترین سهم را در بین اقلام مختلف صادرات غیرنفتی به خود اختصاص داده است. در نمودار ۱، روند سهم محصولات پتروشیمی از کل صادرات غیرنفتی طی سالهای ۱۳۹۱ تا ۱۳۹۹ مشخص شده است. بر این اساس، طی سالهای اخیر به طور متوسط سهم صنعت پتروشیمی در صادرات غیرنفتی ۲۵ درصد بوده است. صنعت پتروشیمی ایران با ظرفیت تولید فعلی، سهم شش درصدی از کل صنعت پتروشیمی در سطح جهان و همچنین سهم ۲۴ درصدی از صنعت پتروشیمی خاورمیانه را به خود اختصاص داده است. همچنین از لحاظ حجم صادرات محصولات پتروشیمی، طی ۱۱ ماهه سال ۱۳۹۹ نسبت به مدت مشابه سال قبل، رشد ۵/۲۰ درصدی مشاهده میشود.
خاطرنشان میشود، رتبه ایران در بین تولیدکنندگان محصولات پتروشیمی ۴۴ است، که چین در رتبه اول، آمریکا در رتبه دوم و اتحادیه اروپا در رتبه سوم جهان قرار دارد. در منطقه غرب آسیا، عربستان بزرگترین تولیدکننده مواد پتروشیمیایی است و ایران در رتبه دوم پس از عربستان قرار دارد. بر اساس آمار موجود درآمد پتروشیمی کشورمان از صادرات و فروش داخلی طی مجموع هفت سال گذشته از ۱۱۰ میلیارد دلار فراتر رفته است. از کل این درآمد ۸۰ میلیارد دلار صادرات و ۳۰ میلیارد دلار در بازار داخلی فروخته شده است. صادرات مواد پتروشیمی، مهمترین صادرات کشور پس از نفت و فرآوردههای نفتی است. بررسی سهم محصولات پتروشیمی تولیدشده در کشور به تفکیک توزیع آن در داخل و خارج از کشور نشان میدهد، حدود ۳۸ درصد از محصولات این صنعت صادر شده، حدود ۱۷ درصد در داخل بین مجتمعهای پتروشیمی به فروش رسیده، حدود ۲۹ درصد در داخل مجتمعها به عنوان محصول واسطه در تولید سایر محصولات مصرف شده و فقط حدود ۱۶ درصد آن به طور خالص در داخل به فروش رسیده که عمدتا از طریق بورس معاملات کالا صورت گرفته است.
پتانسیلهای بازار صادرات محصولات پتروشیمی کشور
ارزش صادرات محصولات پتروشیمی کشورمان طی ۱۱ ماهه نخست سال ۱۳۹۹ نسبت به مدت مشابه سال قبل، در همه مقاصد صادراتی به جز امارات و روسیه، با کاهش مواجه بوده است که عمدهترین دلیل آن به محدودیتهای حملونقل ناشی از شیوع ویروس کرونا و کاهش تقاضای جهانی اقتصاد است. در کنار اثرگذاری همهگیری کرونا بر تقاضای محصولات پتروشیمی در دنیا، سهم کشور چین نسبت به سایر مشتریان محصولات پتروشیمی ایران، قابل توجه است. چین به عنوان مهمترین شریک تجاری ایران طی سالهای اخیر و به ویژه دو سال اخیر که اقتصاد ایران تحت تحریمهای آمریکا قرار دارد، بوده است. رویکرد چین این است که از فرصت کاهش قیمت مواد خام در جهان، استفاده کند. عراق، امارات و ترکیه به ترتیب سایر بازارهای هدف صادراتی محصولات پتروشیمی کشورمان طی دو سال اخیر هستند که بررسیها نشان میدهد، به دلیل تکمیل زنجیره پتروشیمی در این کشورها، این کشورها مبادرت به واردات محصولات پایه پتروشیمی از ایران و صادرات مجدد آن به سایر کشورها میکنند که این مساله دلیل عمده افزایش واردات این کشورها طی چند سال اخیر بوده است.
بررسی ترکیب و حجم محصولات صادرات پتروشیمی نشان میدهد، متانول، اوره، پلیالفین، آمونیاک، مونو اتیلین گلایکول و پارازایلین مهمترین محصولات پتروشیمی صادارتی ایران محسوب میشوند. این محصولات، تقریبا همگی جزو محصولات پایه صنعت پتروشیمی به شمار میروند که در صورت تکمیل زنجیره تولید، میتوانند تبدیل به محصولات نهایی با ارزش افزوده بالاتر شوند، اما اکنون با ارزآوری نهچندان زیاد به سایر کشورها صادر میشود. آمارهای رسمی صنعت پتروشیمی جهان نشان میدهد، قیمت متوسط فروش محصولات پتروشیمی (هر تُن به دلار) در کشورهای آلمان، کرهجنوبی، عربستان و ایران به ترتیب ۴۹۰۰ ،۱۰۰ ، ۶۳۰ و ۴۶۰ دلار است. پایین بودن این رقم برای ایران نشان میدهد حجم عمده صادرات پتروشیمی کشورمان، صادرات محصولات پایه و تکمیل نشده است. عمده صادرات ایران به چین پلی الفین و متانول است و حدود یک پنجم واردات چین از ایران پلیاتیلن و یک سوم واردات آن را متانول تشکیل میدهد.
تقاضای متانول طی پنج سال اخیر با رشد سالانه ۴/۴ درصد به ۸۳ میلیون تن در سال ۲۰۲۰ رسیده و پیشبینی میشود که در پنج سال آتی با رشد سالانه ۲/۲ درصد به روند صعودی خود ادامه دهد. کشورهای شمال شرقی آسیا، کشورهای اروپایی و کشورهای آمریکای شمالی طی سالهای اخیر به ترتیب بیشترین واردات متانول در دنیا را داشتهاند، به طوری که ۸۰ درصد از واردات متانول در دنیا به این سه منطقه اختصاص داشته است. پیشبینی میشود واردات متانول به کشورهای شمال شرقی آسیا با محوریت چین تا سال ۲۰۲۲ حدود سه برابر افزایش یابد. کشور چین با تولید ۳۶ میلیون تن متانول در سال بزرگترین تولیدکننده متانول جهان و همزمان با مصرف ۴۸ میلیون تن، بزرگترین مصرفکننده متانول در جهان محسوب میشود. این کشور به تنهایی ۵۹ درصد از کل تقاضای متانول جهان را به خود اختصاص داده است. ایران با ظرفیت حدود ۲۷ میلیون تن در سال ۲۰۲۰، یکی از بزرگترین کشورهای با ظرفیت تولید بالای متانول در جهان به شمار میرود. پیشبینی میشود، ظرفیت تولید متانول ایران در سال ۲۰۲۴ به ۳۱ میلیون تن در سال افزایش یابد. بر اساس آمار ارائه شده در نمودار ۳، هماکنون ایران حدود ۴۰ درصد از بازار تولید متانول منطقه غرب آسیا را در اختیار دارد. تولید متانول میتواند برای تولید اولفینهایی مانند اتیلین و پروپیلن مورد استفاده قرار گیرد. شرکت ملی نفت ایران در حال برنامهریزی برای حرکت از واحدهای صرفا متانول به سمت بهرهبرداری از متانول به عنوان خوراک برای تولید اولفینها است. این در حالی است که هماکنون بخش عمدهای از متانول تولید شده در ایران (به عنوان یک محصول پایه پتروشیمی) صادر میشود.
ملاحظات امنیت اقتصادی
ترکیب تولیدات محصولات پتروشیمی ایران که عمدتا محصولات بالادستی و پایه پتروشیمی ازجمله متانول است، سبب شده که اولین و مهمترین بازار صادراتی این محصولات، کشور چین باشد. همانطور که اشاره شد، چین با سهم ۵۹ درصدی از کل تقاضای متانول جهان، بزرگترین تقاضاکننده متانول در جهان به شمار میآید. لذا در وهله نخست، ایجاد روابط پایدار در راستای تامین منافع بلندمدت باید در اولویت دیپلماسی اقتصادی کشور باشد. در وهله دوم، این مهم را نیز باید مدنظر داشت که در بسیاری از این محصولات پتروشیمی، سایر رقبای منطقهای ازجمله عربستان در نقش صادرکننده در بازار چین فعال هستند و در راستای افزایش سهم بازار خود، سعی بر حذف ایران از بازار میکنند. سرمایهگذاری گسترده عربستان در تولید و توسعه محصولات پتروشیمی، این کشور را در آیندهای نزدیک به عنوان یکی از اصلیترین صادرکنندگان محصولات پتروشیمی جهان تبدیل خواهد کرد. در سند چشمانداز این کشور پیشبینی شده است که سهم این صنعت از صادرات از ۲۱ درصد در سال ۲۰۱۸، به ۵۰ درصد در سال ۲۰۳۰ برسد. ایالات متحده آمریکا نیز طی سالهای اخیر در حال فشار آوردن به کشور چین بوده تا متانول به دست آمده از گاز شیل را از آمریکا خریداری نماید. از سوی دیگر، وابستگی بالای صادرات محصولات پتروشیمی به کشور چین و عدمتنوع کافی مقاصد صادراتی کشور، ازجمله آسیبپذیریهای صنعت پتروشیمی کشور به شمار میرود.
تداوم وابستگی ایران به بازار پتروشیمی چین، نظیر آنچه که در دوران شروع همهگیری کرونا در چین رخ داد، منجر به ضررهای قابلتوجهی در حجم صادرات خواهد شد. علاوه بر این، حتی قبل از وقوع همهگیری، تولیدکنندگان متانول در ایران پتانسیل کامل صادرات متانول خود را به چین به حداکثر رسانده بودند که فرصت رشد در محمولهها به علاوه پایینآمدن قیمت پتروشیمیها، میزان رشد درآمد صادراتی را که ایران از پتروشیمیها دریافت میکند، محدود کرده بود. تکمیل زنجیره ارزش صنعت پتروشیمی و عدمتکیه بر صادرات محصولات پایه میتواند از طریق متنوع کردن محصولات و مقاصد صادراتی، امنیت انرژی کشورمان را ارتقا دهد.
راهکارهای سیاستی
به دنبال گامهای اخیر جهش تولید در صنعت پتروشیمی کشورمان، افزایش ظرفیت تولید به ۱۰۰ میلیون تن در سال آتی در دسترس است. با توجه به اهمیت صنعت پتروشیمی در تکمیل زنجیره ارزش صنعت نفت و ارزآوری از محل صادرات محصولات، رفع موانع صادرات محصولات پتروشیمی و کاهش آسیبپذیری کشور از این ناحیه، از اهمیت ویژه برخوردار است. در این راستا برخی از مهمترین توصیههای سیاستی بخش پتروشیمی کشور در راستای حفظ و تقویت امنیت اقتصادی، به شرح زیر است:
کاهش آسیبپذیری صادرات محصولات پتروشیمی کشور از طریق تنوع بخشی به مقاصد و تنوع بخشی به محصولات صادراتی: عدممتنوع بودن ساختار صادرات محصولات پتروشیمی کشور ازجمله معضلات صنعت پتروشیمی به شمار میرود. در این راستا دو سیاست «تنوع بخشیدن به محصولات» و دیگری «تنوع بخشیدن به کشورهای هدف» باید در دستور کار قرار گیرد. تنوع بخشیدن به محصولات از طریق افزایش سطح فناوری در پتروشیمیها و توسعه صنایع پاییندستی امکانپذیر خواهد بود. همچنین تنوع بخشیدن به کشورهای هدف نیز نیازمند توسعه روابط تجاری با کشورهای واردکننده به خصوص کشورهای همسایه است. زیرا که هم میتوانند بازار بزرگی برای صادرات در اختیار ایران بگذارند و هم نیاز به حمل و نقل دریایی از بین خواهد رفت. البته این مهم را نیز باید در نظر داشت که برخی از تولیدات صنعت پتروشیمی در کشور ازجمله متانول بیش از نیاز کشور و کشورهای منطقه است، لذا لازم است که بازار مصرف این محصولات در سایر مناطق دنیا ازجمله آسیای شمال شرقی (چین) و شبهقاره هند (هند) و آفریقا دنبال و دیپلماسی انرژی فعال در این خصوص به کار گرفته شود.
ایجاد شرکتهای تخصصی برای صادرات یکپارچه محصولات پتروشیمی: عدمبرنامهریزی بلندمدت و استراتژیک در بخش فروش و فقدان نگاه تخصصی به بخش بازرگانی صنعت پتروشیمی، هزینه تجارت فرامرزی برای شرکتهای ایرانی را افزایش داده است. از آنجا که صادرات محصولات پتروشیمی کشور، متولی واحدی ندارد، هر یک از شرکتهای پتروشیمی سیاستهای جداگانهای را در بازارهای هدف دنبال میکنند. این در حالی است که بنا بر نظرات کارشناسان، تنها راهکار همگرایی در این زمینه، ایجاد یک شرکت خصوصی صادراتی برای صنعت پتروشیمی است. هماکنون در برخی موارد حتی شاهد یک رقابت منفی میان صادرکنندگان در بازارهای هدف محصولات پتروشیمی هستیم.
برنامهریزی در راستای تولید محصولات پتروشیمیایی هوشمند و با فناوری بالا، متناسب با نیازهای آتی تقاضای جهانی: یکی از چالشهای صنعت پتروشیمی کشورمان، تولید محصول پتروشیمی متانول فراتر از ظرفیت بازار داخل و بازار منطقه است. بنابراین راهکار این مساله تکمیل زنجیره ارزش متانول و تولید محصولات هایتک (با فناوری بالا) است. تولید محصولات با فناوری متعارف به دلیل تغییرات با سرعت بالای فناوری و تغییر تقاضای جهانی، میتواند بازارهای صادراتی پتروشیمی کشور را در سالهای آتی با چالش اساسی مواجه کند. نیاز آتی این صنعت کالاهای هوشمند پلاستیکی هستند که لازم است تغییر ساختار در فرآیند تولیدات پتروشیمی در کشور صورت گیرد.
لطفاً براي ارسال دیدگاه، ابتدا وارد حساب كاربري خود بشويد