دلار سرکش، دولت منفعل
احسان کشاورز– نرخ ارز در آذر۱۴۰۴ با جهشی آغاز شد که هیچ سناریوی رسمی قادر به انکار آن نیست؛ بازاری که از همان روز اول ماه نشان داد نه تحت کنترل سیاستگذار است و نه به وعدههای تثبیت نرخها اعتنا میکند. دلار آزاد در اول آذر حوالی ۱۰۹تا۱۱۰هزار تومان معامله میشد اما تا ۵ آذر به ۱۱۴هزار تومان رسید. در ۸تا ۱۰آذر از ۱۱۸هزار تومان عبور کرد و در ۱۱آذر در آستانه ۱۱۹هزار تومان ایستاد و سرانجام در ۱۲آذر در کمتر از دو هفته مرز ۱۲۰هزار تومان را پشت سر گذاشت؛ مرزی که اگرچه سال گذشته حتی تصورش ناممکن بود، امروز به واقعیتی عریان تبدیل شده است. تفاوت آذر امسال با آذر گذشته تکاندهنده است: آذر ۱۴۰۳ میانگین دلار آزاد ۷۲هزار و ۲۹۰ تومان بود و سقف نوسان روزانه به ۲هزار تومان میرسید اما امسال این میانگین به محدوده ۱۱۹تا ۱۲۰هزار تومان رسیده- رشد بیش از ۶۵درصدی در یکسال. حتی نسبت به مهر و آبان امسال نیز آذر یک «ماه جهش» است: مهر با میانگین ۱۱۴هزار و ۵۸۰ تومان و آبان با ۱۱۸هزار و ۲۷۰تومان بسته شد اما آذر طی ۱۲روز نخست از هر دو عبور کرد. مهمتر آنکه نوسان روزانه آذر نیز ۴هزار و ۵۰۰تومان ثبت شده؛ عددی که معادل حدود سه برابر نوسان آذر۱۴۰۳ است. این واقعیت عریان، یک حقیقت دیگر را هم آشکار میکند: بازار ارز امروز بیش از هر زمان دیگری نقش «داور انتظارات اقتصادی» را ایفا میکند. دولتی که با شعار «کنترل تورم، اصلاح رانتها و ساماندهی بازار ارز» روی کار آمد، امروز با بازاری روبهرو است که حتی به وعدههای کوتاهمدت هم واکنش مثبت نشان نمیدهد. مسعود پزشکیان در یک جمله نمادین گفته بود: «تورم را دولت ایجاد میکند و تنها با انسجام و مدیریت کارشناسی میتوان ارز و معیشت را سامان داد» اما نه انسجامی بهوجود آمد، نه مدیریت کارشناسی اعمال شد و نه بازار ارز کوچکترین نشانهای از اعتماد به سیاستگذار بروز داد. اتفاقا برونداد گزارش رسمی بانک مرکزی در فروردین۱۴۰۳ دقیقا نشان میداد ریشه بحران کجاست: ۲۰میلیارد دلار ارز با نرخ ۲۸۵۰۰ و ۵۰میلیارد دلار با نرخ زیر ۴۰هزار تومان توزیع شده بود، یعنی ۶۰۰ تا ۱۰۰۰همت رانت ارزی فقط در یکسال. پزشکیان وعده داد «گزارش کامل رانتها» منتشر شود اما هیچ گزارشی ارائه نشد و ساختار رانتساز همچنان فعال ماند. در نقطه مقابل سیاستگذاری ارزی مسیر واژگونی را طی کرد. محمدرضا فرزین در ۱۶مهر۱۴۰۴ با قاطعیت اعلام کرد که «نرخ دلار مرکز مبادله را روی ۷۰هزار تومان تثبیت و تمام نیازهای وارداتی را با همین نرخ تامین میکنیم» اما دقیقا در همان روز دلار آزاد در محدوده ۹۵ تا ۱۰۲هزار تومان بود و دو ماه بعد از مرز ۱۲۰هزار تومان گذشت. در حالی که سیاستگذار سرگرم طرحهای بیاثری چون حذف چهار صفر، اصلاح پول ملی و روایتهای تکراری درباره مقصران خیالی بود، بازار آزاد مسیر خود را طی کرد؛مسیر صعودی، بیوقفه و کاملا بیاعتنا به تصمیمات رسمی. اکنون دلار آزاد بالای ۱۲۰هزار تومان ایستاده و معادله روشن است: بازار ارز نه با دستور تثبیت میشود، نه با وعده، نه با انکار. این بازار آینه تمامنمای واقعیت اقتصاد ایران است، نه آنچه سیاستگذار میگوید بلکه آنچه در عمل رخ میدهد.
سال جهش دلار آزاد
دادههای ثبتشده از فروردین۱۴۰۳ تا آذر۱۴۰۴ نشان میدهد که بازار ارز ایران در یکی از پرتلاطمترین دورههای یک دهه اخیر قرار گرفت؛ دورهای که نهتنها سطح قیمت دلار آزاد را تغییر داد بلکه ساختار رفتار بازار را نیز دگرگون کرد. دلار آزاد سال۱۴۰۳ را با میانگین ۶۳هزار و ۹۰۰ تومان در فروردین آغاز کرد اما این سطح دوام چندانی نداشت. با ورود به اردیبهشت و تشدید ابهام درباره ادامه مذاکرات ایران و آمریکا، میانگین ماهانه به ۶۱هزار و ۳۵۰تومان کاهش یافت اما همین کاهش -برخلاف تصور اولیه- زمینه عبور نرخ از سطح ۶۵هزار تومان را در خرداد فراهم کرد. در خرداد میانگین نرخ به ۵۸هزار و ۷۳۰تومان رسید اما از نیمه ماه، بازار وارد فاز افزایشی شد و تیرماه را با میانگین ۵۹هزار و ۷۵۰ تومان پشت سر گذاشت؛ مقدمهای برای تابستانی پرتنش و صعودی. نقطه تغییر اصلی، مرداد و شهریور بود؛ جایی که نشانههای توقف کانالهای مذاکرات و افزایش فشارهای سیاسی آمریکا آشکار شد. مرداد با متوسط ۵۹هزار و ۶۶۰ تومان بسته شد اما پایان شهریور به میانگین ۵۹هزار و ۶۸۰ تومان رسید. از مهر به بعد شرایط سیاسی منطقه بهکل ورق را برگرداند. جنگ غزه و درگیریهای زنجیرهای در مرزهای لبنان و سوریه، همراه با افزایش تحرکات نظامی آمریکا در خلیجفارس، بازار ارز را وارد وضعیت کاملا امنیتی کرد. مهرماه میانگین دلار آزاد به ۶۲هزار و ۵۷۰تومان رسید. آبان اوجگیری بیشتر داشت و متوسط ماهانه از ۶۸هزار و ۳۹۰ تومان عبور کرد؛ جهشی که نشان میداد بحران منطقهای به محرک مستقیم انتظارات ارزی تبدیل شده است. آذر اما نقطه جوش بازار بود. میانگین ماهانه دلار آزاد در آذر۱۴۰۳ به ۷۲هزار و ۲۹۰تومان رسید و سقف نوسان روزانه تا ۷۷هزار تومان بالا رفت. این در حالی بود که دلار نیمایی همچنان در محدوده نسبتا ثابت
۴۰ تا ۴۱هزار تومان قرار داشت. به این ترتیب شکاف آزاد-نیما در آذر به بیش از ۳۰هزار تومان رسید و فاصله درصدی این دو نرخ از مرز ۷۰درصد عبور کرد؛ بالاترین سطح از ابتدای سال. در نیمه نخست سال نوسان روزانه معمولا در محدوده ۹تا۱۲هزار تومان بود اما در نیمه دوم این مقدار تقریبا دو برابر شد و نشانهای روشن از ورود بازار به فاز پرریسکتری بود. در مجموع گذار از سال۱۴۰۳ به ۱۴۰۴ نهفقط سال افزایش قیمت بلکه «سال تغییر سطح» دلار آزاد بود؛ سالی که بازار ارز بیش از هر زمان دیگری به تحولات سیاسی، اخبار جنگی و سرنوشت مذاکرات حساس شد و انتظارات فشردهشده جامعه مستقیما به قیمتها راه یافت.
فروردین۱۴۰۴؛ اوج نوسان ارزی
سال۱۴۰۴ در حالی آغاز شد که بازار ارز هنوز از موج نااطمینانی ماههای پایانی۱۴۰۳ خارج نشده بود. دادههای روزانه نشان میدهد دلار آزاد فروردین۱۴۰۴ را با میانگین ۹۶هزار و ۵۸۰ تومان آغاز کرد؛ سطحی که نسبت به ۶۳هزار و ۹۰۰ تومان فروردین سال قبل جهشی بیش از ۵۰درصدی داشت. نرخ در پایینترین سطح به ۸۲هزار و ۹۰۰ تومان و در بالاترین مقدار به ۱۰۵هزار و ۸۰۰ تومان رسید؛ دامنهای نزدیک ۲۳هزار تومان که فروردین را به یکی از پرتلاطمترین ماههای دو سال اخیر تبدیل کرد. این نوسان شدید تحتتاثیر تحولات ژئوپلیتیک و اخبار دیپلماتیک قرار داشت. افزایش عملیات نظامی رژیم صهیونیستی در رفح، احتمال گسترش جنگ غزه و تشدید تحرکات آمریکا در دریای سرخ، بازار را حساستر کرد. در همین زمان انتشار خبر توقف گفتوگوهای غیرمستقیم تهران-واشنگتن باعث شد میانگین دلار طی چند روز از ۹۲به۹۸هزار تومان برسد. همزمان بسته تحریمی جدید وزارت خزانهداری آمریکا علیه شبکههای مرتبط با ایران، نوسان فروردین را به ۱۳هزار و ۷۶۰تومان رساند؛ رقمی که در ابتدای سال سابقه نداشت. اردیبهشت با عقبنشینی نرخ به ۸۲هزار و ۷۹۰ تومان همراه شد اما همچنان حدود ۲۰هزار تومان بالاتر از اردیبهشت ۱۴۰۳ باقی ماند. خرداد همزمان با تشدید درگیریهای مستقیم ایران و رژیم صهیونیستی در جبهه سایبری و پهپادی، میانگین نرخ را به ۸۶هزار و ۶۹۰ تومان رساند در حالی که خرداد سال پیش تنها ۵۸هزار تومان بود. این اختلاف سطح نشان میدهد جنگ۱۴۰۳ یک شوک مقطعی نبود بلکه ساختار انتظارات را برای سال ۱۴۰۴ تغییر داد و بازار را وارد مرحلهای جدید از حساسیت امنیتی کرد. در واقع فروردین۱۴۰۴ آغازی بود بر رفتاری که در ماههای بعد تثبیت شد: بازاری که به کوچکترین سیگنال سیاسی واکنش فوری نشان میدهد و سطح جدیدی از نوسان را پذیرفته است؛ رفتاری که مسیر ارز را در تابستان و پاییز نیز تعیین کرد.
آذر؛ رکورد شکاف آزاد و نیما
آذر۱۴۰۴ نقطهای بود که بازار ارز شکاف میان نرخ آزاد و نیمایی را به بالاترین سطح دو سال اخیر رساند؛ شکافی که تنها حاصل کمبود عرضه رسمی نبود بلکه نشانهای از تغییر بنیادین رفتار بازار در برابر ریسکهای سیاسی و انتظارات تورمی بود. در این ماه، میانگین نرخ دلار آزاد در محدوده ۱۱۹تا ۱۲۰هزار تومان قرار گرفت در حالی که دلار نیمایی تنها نزدیک ۹۲هزار تومان معامله شد. نتیجه این فاصله شکاف بیش از ۷۵هزار تومانی و فاصله نسبی بالای ۸۰درصد بود؛ اختلافی که در هیچ ماه دیگری طی۱۴۰۳ و ۱۴۰۴ مشاهده نشده است. مقایسه آذر امسال با آذر سال گذشته نشان میدهد این شکاف مسیری تدریجی و انباشته داشته است. آذر ۱۴۰۳ میانگین دلار آزاد ۷۲هزار و ۲۹۰ تومان و نیما ۴۰ تا ۴۱هزار تومان بود و فاصله دو نرخ حدود ۳۰هزار تومان ثبت شد اما آذر امسال سطح قیمت و شدت نوسان هر دو جهش یافتند. میانگین نوسان روزانه دلار آزاد در آذر۱۴۰۴ به ۴۷هزار و ۵۰۰ تومان رسید؛بیش از دوبرابر مهر و آبان و تقریبا سه برابر آذر ۱۴۰۳. پاییز امسال نیز زمینهساز این واگرایی بود. مهر با میانگین ۱۱۴هزار و ۵۸۰تومان و آبان با ۱۱۸هزار و ۲۷۰تومان بسته شد در حالی که دلار نیمایی تنها حدود ۴هزار تومان افزایش داشت. شکاف آزاد-نیما که در پاییز۱۴۰۳ بین ۲۴ تا ۲۷هزار تومان بود، امسال در همین فصل به ۷۰تا ۷۶هزار تومان جهش کرد؛ فاصلهای تقریبا سهبرابر بزرگتر. آذر۱۴۰۴ بهروشنی نشان داد که نرخ نیمایی دیگر توان مهار انتظارات بازار را ندارد. سیاستگذار در حالی نرخ رسمی را در محدوده ثابت نگه داشت که نرخ آزاد تقریبا بهطور کامل برمبنای اخبار امنیتی و سیگنالهای منطقهای قیمتگذاری میشد. شکاف میان دو نرخ اکنون صرفا اختلافی عددی نیست بلکه شاخصی روشن از عدمتعادل ساختاری در سازوکار ارزی و تغییر عمیق در رفتار معاملهگران است.
نیمایی جا ماند، آزاد پیش رفت
بازار ارز در دو سال اخیر بیش از همیشه دوگانه «نیمایی-آزاد» را بهعنوان تصویر واقعی اقتصاد ایران نمایان کرده است. دلار نیمایی، نرخ اداری با عرضه کنترلشده، عملا نقش لنگر اسمی را بر عهده دارد اما دلار آزاد منعکسکننده انتظارات تورمی و ریسک ژئوپلیتیک است. همین تفاوت باعث شد شکاف میان دو نرخ در ۱۴۰۴ به بزرگترین سطح تاریخی برسد. در سال۱۴۰۳ این شکاف در محدوده ۲۰ تا ۲۵هزار تومان نوسان داشت و تنها با آغاز جنگ غزه در مهر به مرز ۳۰هزار تومان رسید اما سال۱۴۰۴ ورق را برگرداند. فروردین امسال دلار آزاد با میانگین ۹۶هزار و ۵۸۰تومان و نیمایی با ۸۲هزار و ۷۹۰تومان بسته شد؛ فاصلهای که با وجود ظاهر محدود، روندی متفاوت را آغاز کرد. دلار آزاد طی چند روز از ۹۰به ۹۸هزار تومان رسید در حالی که نیما تقریبا ثابت ماند. اردیبهشت و خرداد نیز همین الگو ادامه یافت و فاصله رفتاری دو نرخ را بیشتر کرد. تابستان نقطه تقویت این شکاف بود. آزاد بین ۸۸تا ۹۳هزار تومان نوسان داشت اما نیما همچنان در محدوده ۸۳تا ۸۵هزار تومان حرکت میکرد. همین ناهمزمانی پاییز را به فصل جهش تبدیل کرد. مهر با میانگین ۱۱۴هزار و ۵۸۰تومان و آبان با ۱۱۸هزار و ۲۷۰ تومان بسته شد در حالی که نیما تنها چندهزار تومان افزایش یافت. اوج شکاف در آذر شکل گرفت: دلار آزاد در محدوده ۱۲۰هزار تومان و نیما حدود ۹۲هزار تومان باقی ماند؛ فاصلهای بیش از ۷۵هزار تومان؛بزرگترین شکاف ثبتشده دو سال اخیر. این واگرایی نشان میدهد که نرخ نیما دیگر توانایی مهار انتظارات بازار را ندارد و دلار آزاد عملا به معیار اصلی قیمتگذاری و پیشنگری تورم تبدیل شده است.
نوسان روزانه زیر پوست بازار
نوسان روزانه در بازار ارز در دو سال اخیر به مهمترین شاخص رفتار معاملهگران و حساسیت اقتصاد ایران نسبت به تحولات سیاسی و امنیتی تبدیل شده است. اگر در سالهای گذشته تغییرات نرخ ارز بیشتر در بازههای هفتگی یا ماهانه معنا پیدا میکرد، از نیمه دوم۱۴۰۳ به بعد، «نوسان روزانه» به هویت اصلی بازار تبدیل شده؛ رفتاری که در ۱۴۰۴ نهتنها تشدید شد بلکه بهصورت ساختاری در تار و پود قیمتگذاری ارز نشست.
دادهها تصویر بسیار روشنی ارائه میدهند. میانگین نوسان روزانه دلار آزاد در نیمه نخست سال۱۴۰۳ معمولا در محدوده ۹تا ۱۲هزار تومان در رفتوبرگشت بود؛ بازهای که اگرچه نسبتا بالا محسوب میشد اما هنوز انعکاسدهنده شوکهای مقطعی بود اما با آغاز پاییز۱۴۰۳ و شروع جنگ غزه، این الگو دگرگون شد. مهر و آبان سال گذشته میانگین نوسان روزانه را به محدوده ۱۶تا ۱۸هزار تومان رساندند و آذر همان سال آن را به مرز ۲۰هزار تومان نزدیک کرد. این نقطه، نخستین علامت از تغییر رفتار بازار بود. ورود به سال۱۴۰۴ نشان داد که آنچه در پاییز سال گذشته رخ داد، صرفا یک شوک موقت نبود. فروردین امسال میانگین نوسان روزانه دلار آزاد به ۱۳هزار و ۷۶۰تومان رسید؛ رقمی که برای ابتدای سال بیسابقه بود و نشان میداد بازار حتی در دورهای که معمولا با افت معاملات همراه بوده، درگیر نوسانی شدید است. اردیبهشت با وجود کاهش سطح اسمی دلار و افت میانگین ماهانه همچنان نوسان ۱۳هزار تومانی داشت و خرداد درست در میانه تنشهای ایران و رژیم صهیونیستی در جبهه سایبری و پهپادی، میانگین نوسان روزانه را به ۲۴هزار تومان رساند؛ دو برابر خرداد سال قبل. تابستان۱۴۰۴ این روند را تثبیت کرد. تیر و مرداد میانگین نوسان روزانه را وارد محدوده ۲۵تا ۳۵هزار تومان کردند؛ دامنهای که نشان میداد بازار دیگر به یک شوک خاص واکنش نشان نمیدهد بلکه درگیر «رفتار پرنوسان پایدار» شده است. این نوسان بالا همزمان با اخبار مربوط به کند شدن روند مذاکرات غیرمستقیم ایران و آمریکا، افزایش سطح تهدید در جبهه شمال فلسطین و تشدید تنش دریایی در منطقه، به یکی از شاخصهای اصلی نااطمینانی تبدیل شد اما اوج نوسان در پاییز امسال بود. مهر ۱۴۰۴ میانگین نوسان روزانه ۳۸هزار تومان را ثبت کرد و آبان آن را به ۴۱هزار و ۸۰۰ تومان رساند؛ رقمی که تقریبا سه برابر میانگین نوسان پاییز سال گذشته و بیش از دو برابر نوسان تابستان امسال است. در نهایت آذر۱۴۰۴ با نوسان ۴۷هزار و ۵۰۰تومان به اوج دو سال اخیر رسید و تثبیت کرد که بازار ارز دیگر حتی در بازههای کوتاهمدت هم ثباتپذیر نیست. این سیگنال مهمی دارد: نوسان روزانه زیر پوست بازار به شاخصی مستقل تبدیل شده؛ شاخصی که سطح ریسک، انتظارات تورمی و حساسیت بازار نسبت به تحولات سیاسی را بهتر از هر متغیر دیگری نشان میدهد. بازار ارز دیگر مانند گذشته حرکت نمیکند بلکه هر روز براساس ترکیبی از اخبار ژئوپلیتیک، عرضه محدود و انتظارات آینده بازتعریف میشود. نوسان امروز نه یک حادثه بلکه ابزار جدید قیمتگذاری است.
دلار و تورم؛ همقدم تا آذر
رابطه دلار و تورم در اقتصاد ایران همواره پررنگ بوده است اما دادههای ماهانه۱۴۰۳ و ۱۴۰۴ نشان میدهد این رابطه در سال جاری نهفقط تقویت شده بلکه به سطح «همقدمی ساختاری» رسیده است؛ وضعیتی که در آن دلار آزاد عملا به شاخص پیشنگر تورم ماهانه تبدیل شده است. همبستگی میان رشد ماهانه دلار آزاد و تورم ماهانه در این دوره حدود عدد ۰/۴۱ ثبت شده؛ عددی که نشان میدهد تغییرات نرخ ارز تقریبا همزمان در قیمت مصرفکننده منعکس شده است. اگر روند سال گذشته را مرور کنیم، تصویر روشنتر میشود. در مهر۱۴۰۳، میانگین دلار آزاد ۶۲هزار و ۵۷۰ تومان و تورم ماهانه در حدود ۲درصد بود اما با جهش نرخ به ۶۸هزار و ۳۹۰ تومان در آبان، تورم نیز تقریبا یک واحددرصد بالا رفت و به محدوده ۳درصد رسید. آذر۱۴۰۳ همزمان با میانگین ۷۲هزار و ۲۹۰تومان برای دلار آزاد، تورم نقطهبهنقطه را تا سطح ۳۲درصد بالا برد. این همحرکتی، شالوده رفتاری بود که در ۱۴۰۴ شدت بیشتری پیدا کرد. در سال۱۴۰۴ این روند ساختاریتر شد. فروردین امسال که میانگین دلار آزاد به ۹۶هزار و ۵۸۰تومان رسید- افزایشی بیش از ۵۰درصد نسبت به سال قبل- تورم ماهانه در سطح ۲/۶درصد تثبیت شد و تورم نقطهبهنقطه در محدوده ۳۰تا۳۱درصد باقی ماند. اردیبهشت و خرداد نیز همین الگو را تکرار کردند: در خرداد که میانگین دلار ۸۶هزار و ۶۹۰تومان بود، تورم ماهانه ۲/۷درصد و تورم ۱۲ماهه ۳۶درصد ثبت شد، نشان میدهد که کاهش مقطعی نرخ دلار آزاد هنوز برای مهار تورم کافی نبود.
تابستان۱۴۰۴ اما جایی بود که رابطه ارز و تورم آشکارتر شد. تیر با میانگین دلار ۹۰هزار تومان، تورم ماهانه ۲/۱۸درصد را رقم زد. مرداد با میانگین دلار ۹۳هزار تومان، تورم ماهانه را به ۱/۹۷درصد نزدیک کرد. شهریور -با میانگین دلار ۹۵هزار و ۱۶۰ تومان- تورم نقطهبهنقطه را در محدوده ۳۴تا ۳۵درصد نگه داشت یعنی تابستان نهتنها کاهشی در تورم ایجاد نکرد بلکه سطح قیمتها در واکنش به نوسانهای ارزی تثبیتشده باقی ماند. پاییز۱۴۰۴ اما نقطه اوج این همحرکتی بود. مهرماه با میانگین دلار ۱۱۴هزار و ۵۸۰تومان و نوسان روزانه ۳۸هزار تومان، تورم ماهانه را به ۳/۳درصد رساند؛ بالاترین سطح از ابتدای سال. آبان با دلار ۱۱۸هزار و ۲۷۰ تومان، تورم ماهانه را به حدود ۳/۶درصد نزدیک کرد و تورم نقطهبهنقطه را از مرز ۳۲درصد عبور داد و در نهایت آذر۱۴۰۴ -ماه اوج نوسان ارزی- با میانگین دلار آزاد نزدیک ۱۲۰هزار تومان، تورم ماهانه در مسیر صعودی تثبیت شد و تورم ۱۲ماهه را در محدوده ۳۵ تا ۳۶درصد نگه داشت. جمعبندی دادهها روشن است: تا آذر ۱۴۰۴، دلار و تورم «همقدم» حرکت کردهاند. دلار آزاد امروز بیش از یک دارایی سفتهبازانه عمل میکند؛ به پیشبینیکننده انتظارات تورمی تبدیل شده و تغییراتش با فاصلهای کوتاه در شاخص قیمت مصرفکننده منعکس میشود. در اقتصادی که سطح نااطمینانی آن بالاست، دلار آزاد اکنون مهمترین سیگنالدهنده آینده قیمتهاست.
