30 - 09 - 2020
در قاجار چگونه باید قرارداد میبستید
سعید ساویز*- در راستای سلسله یادداشتهایی که بناست تا، قصه قراردادهای نفتی از ابتدا تا به امروز را مرور کند، به ایستگاه دوم رسیدیم. در یادداشت پیشین اشاره شد که قراردادهایی که امروز در آمریکا برای اکتشاف و بهرهبرداری از نفت در زمینهای کوچک شخصی منعقد میشود که به مخازن مستقل مشهور است، در واقع ریشه در رسومات فئودالی باقی مانده از دوران تسلط پادشاه انگلیس بر ایالات اولیه ایالات متحده دارد.
شاید این اظهار نظر از مظفرالدین شاه را شنیده باشید که گفته است که این انگلیسها چقدر نادان هستند، ما مادهای بد بو را به آنها میدهیم و آنها ۴۰۰۰۰ لیره به ما پول میدهند.
در نادانی و بلاهت باباشاه و البته تمام شاهان نالایق قاجار نمیتوان تردید کرد، اما این ادعای قبله عالم پیش زمینهای نیز دارد که بد نیست پیش از رسیدن به اصل داستان قرارداد دارسی به آن نیز نیم نگاهی بیندازیم.
پیش از قرارداد دادرسی دو بار قرارداد اکتشاف نفت از سوی قاجار به شرکت اروپایی واگذار شد که هر دو در کسب نتیجه ناکام بود.
اولین قرارداد استخراج نفت در ایران در زمان ناصرالدین شاه و برای مدت هفتاد سال با رویترز( کسی که بعدها خبرگزاری رویترز را تاسیس کرد) امضا شد. در واقع این قرارداد اشارهای ویژه به استخراج نفت نکرده بود، بلکه استخراج همه معادن جز طلا و نقره را به رویترز واگذار کرده بود که با توجه به استعماری بودن آن و اعتراضات مردمی سرانجام لغو شد.
این قرارداد که در ۱۸۷۲میلادی بین یک یهودی با نام بارون جولیوس دو رویتر و دولت ایران به امضا رسید شامل ساختن هرگونه راه و راهآهن و سد از دریای کاسپین تا خلیجفارس و بهرهبرداری از همه معادن ایران (بجز طلا و نقره)، ایجاد مجاری آبی و قنات و کانالها برای کشتیرانی یا کشاورزی؛ ایجاد بانک و هر گونه کمپانی صنعتی در سراسر ایران؛ حق انحصار کارهای عامالمنفعه؛ خرید و فروش توتون و تنباکو، استفاده و بهرهبرداری از جنگلها برای مدت هفتاد سال و استفاده از گمرکات ایران به مدت بیست و پنج سال در ازای پرداخت دویست هزار لیره انگلیسی و سود ۵ درصدی در اختیار رویتر قرار گرفت که بعداً معلوم شد که میرزا حسین خان سپهسالار ۵۰ هزار لیره، میرزا ملکمخان ۲۰ هزار لیره، معینالملک ۲۰ هزار لیره و مبالغی نیز اقبال الملک به عنوان رشوه برای عقد این قرارداد از انگلیسیها دریافت کردهاند.
این قرارداد به قدری استعماری بود که اعتراض همه دنیا، حتی دیپلماتهای انگلیسی (مانند لرد کرزن) را نیز برانگیخت. وی گفت: «این امتیاز، بخشیدن یکپارچه تمامی منابع صنعتی یک کشور است که همانند آن تا به امروز در هیچ مستعمرهای داده نشده است.»
اما این آخرین تلاش ناصرالدینشاه برای اعطای امتیازات معدنی به اروپاییها نبود؛ در واپسین سالهای قرن نوزدهم شرکتی تجاری در استان بوشهر امتیازنامهای را از ناصرالدینشاه دریافت کرد که به نخستین امتیازنامه اکتشاف نفت «ایران» معروف شد؛ آلبرت هوتز هلندی با میانجیگری هموطن خود «هوتوم شیندل» که در آن موقع به عنوان مهندس معادن در وزارت معادن ایران کار میکرد و از وجود منابع سوخت زیرزمینی مانند قیر، زغالسنگ و نفت در این منطقه باخبر بود، طی این قرارداد به اکتشاف نفت در ایران مبادرت کرد. بعد از اخذ امتیاز، کارکنان هوتز در نواحی «دالکی» مشغول کاوش و جست و جو شدند.
گروه هلندی بلافاصله اهالی مجاور مناطق نفتی دالکی را به کار گرفتند، گر چه مقداری نفت روی زمین تراوش کرده بود، اما، چاههایی که حفر شد، به نفت نرسید.
عدهای به انتخاب مکان چاهها خرده گرفتند؛ اما، با این حال، پس از آنکه حفاری چاههایی به عمق ۲۷۰ متر در دالکی و کمی کمتر از آن در «سالاخ» نیز به مخزن نفت منتهی نشد، شرکت دست از فعالیت کشید و سرانجام، در سال ۱۲۸۰ هجری شمسی منحل شد. منطق شرکت مذبور برای یافتن منابع نفت احتمالا همان منطقی بود که در ۱۸۵۹ در پنسیلوانیا در آمریکا دنبال شده بود و به جای بررسی دقیق و استفاده از شواهد زمین شناسی، تنها به تراوشات هیدروکربن روی سطح زمین بسنده شد.
در اینجا جا دارد تا توجه مخاطبین به دو نکته جلب شود؛ اول آنکه بر خلاف اقتصاد آزاد در ایالات متحده که مردم حق استفاده از ثروتهای خدادادی محل زندگی خود را داشته و مدلی هر چند ابتدایی برای عقد قرارداد و داوری در صورت بروز اختلاف برای استفاده عموم از منابع و معادن وجود داشت، در شرق خصوصا ایران قاجاری که به شدت تحت تسلط طبقه حاکم بود، مسیری برای جذب سرمایه، سرمایهگذاری مستقیم و به طور کلی به حرکت در آوردن چرخ صنعت و اقتصاد وجود نداشت. شاهان قاجار تنها به فکر به دست آوردن پول خارجی برای هزینه کرد سفرهای خود بودند و هیچکس به منافع بلندمدت مشارکت داخلی در اقتصاد و صنعت نوین توجهی نداشت.
همچنین نا امنی در بلاد مختلف کشور و نا امنی اقتصادی که باعث میشد هیچ قراردادی بدون پرداخت رشوه به خواص اجرایی نشود، باعث شده بود تا تنها چشم امید به ورود اتفاقی تکنولوژی و سرمایهای اروپایی برای ایجاد کسبوکار در ایران باشد. اتفاقی که باورود سرمایه دارسی و تخصص رینولدز در ایران محقق شد.
در شماره بعد مفصل به قرارداد دارسی خواهیم پرداخت و نشان خواهیم داد که ریسک سرمایهگذاری در ایران چنان بالا بود که در ابتدا سرمایهگذاری دارسی در ایران دیوانگی مینمود.
* کارشناس انرژی
لطفاً براي ارسال دیدگاه، ابتدا وارد حساب كاربري خود بشويد