30 - 12 - 2021
داستان قرارداد «قیری- دارسی» چه بود؟
امین رحیمی- هشتم دی در تقویم ایران روز «پتروشیمی» است؛ صنعتی که بسیاری معتقدند آینده روشن اقتصاد ایران است و گذشتهای دارد همراه با ماجراهای جالب از زمان فعالیت اولین واحد پتروشیمی ایران برای استخراج قیر توسط خاندان «سادات قیری» تا بعدها.
خیلیها نمیدانند در حالی که قدمت صنعت نفت در ایران بیش از ۱۱۰ سال است عمر صنعت پتروشیمی ایران به ۶۰ سال هم نمیرسد. و البته این عمر صنعت پتروشیمی مدرن در ایران است وگرنه پتروشیمی بهشکل سنتی در دوران معاصر مربوط به دوره پیش از اکتشاف نفت است! چگونه؟ از طریق خاندان «سادات قیری» که بنا به اسناد وزارت نفت ایران: «از طوایف سادات خوزستان بودند که در شوشتر میزیستند… شغل اصلی آنها تجارت بود و درگذر زمان به هنگام عبور از نواحی جنوب، در دره خِرسان، محلی که نزدیک مسجدسلیمان است، به چشمههای جوشانی برخوردند که مایعی مخلوط از آب و مادهای سیاهرنگ از آن بیرون میتراوید. آنان بهتدریج و پس از کسب پارهای اطلاعات به اهمیت این ماده پی میبرند و متوجه میشوند که این همان قیری است که در زمان ساسانیان از آن برای قیراندودکردن و همچنین در جنگافزارها و غیره استفاده میشده…
با استفاده از ابزاری ساده، شروع به استخراج نفت میکنند و با استفاده از دیگی به ارتفاع چهار و قطر دو متر، نفت را چند روز متوالی گرم میکنند تا حدی که مواد اضافه آن تبخیر شود و قیر مذاب باقی بماند و سپس با تخلیه این مواد در آب، قیر لایهلایه شده را برای فروش به شوشتر انتقال میدهند.» جالب اینکه این قیر دوره قاجاری به هندوستان هم صادر میشد.
موضوع جالبتر درباره خاندان «سادات قیری» که بهدلیل استخراج قیر به این نام مشهور شده بودند، این است که با «ویلیام ناکس دارسی» هم قرارداد داشتند. قیر در عهد قاجار برای کارهای مختلفی استفاده میشد و البته بیش از هر کاری برای قیراندود و عایقسازی خانهها و بناها. قیر نخستین محصول پتروشیمی در ایران بود و استخراج آن میتوانست شروع خوبی برای این صنعت در ایران معاصر باشد ولی بعد که چاه نفت در مسجد سلیمان کشف و فعال شد، صنعت نفت ایران افتاد دست انگلیسیها و تا چند دهه بعد فقط درجا زد انگار!
تا قبل از سال ۱۳۱۰ شمسی صنعت پتروشیمی در جهان به دستاوردهای بزرگ و افقهای جدید رسیده بود ولی ایران هنوز داشت طبق قرارداد دارسی و از طریق انگلیسیها نفت میفروخت. بعد هم پهلوی اول به این قرارداد اعتراض کرد و بلوای سیاسی و اجتماعی راه افتاد که نفتمان را پس بگیریم؛ «جشن و چراغانی در اقصی نقاط کشور به راه افتاده بود که آری، مشت بر دهان استعمار کوبیدیم و بر قبالهنامچه شاه قجر مهر باطل زدیم؛ نمایشی بود که حکومت به دنبال اراده شخص اول مملکت در کل کشور به راه انداخت.»
عاقبت این شد که سال ۱۳۱۲ شمسی «قرارداد ۱۹۳۳» منعقد شد که با قرارداد دارسی تفاوت چندانی نداشت و بلکه بدتر بود و باز هم طولانی بود؛ ۶۰ ساله بود. خبری هم از عملیات پتروشیمی نبود و اصلا انگار نه انگار که بالاخره این خارجیها نفت ایران را میبرند و یککاری میکنند و خودمان هم میتوانیم آن کارها را انجام بدهیم.
از سال ۱۳۲۹ شمسی که نهضت ملیشدن صنعت نفت در ایران آغاز شد باز هم سخنی از پتروشیمی نبود و دعوا بر سر فروش نفتخام بود و بس! تلختر اینکه حتی در دهه ۳۰ اصلا واژه پتروشیمی در ایران وجود نداشت و بنا به اسناد وزارت نفت: در متون و قوانین دهه ۱۳۳۰ قوانین و اصطلاحاتی همچون «صنایع شیمیایی منشعب از نفت» و «مواد شیمیایی حاصله از نفت و گاز طبیعی» و «مشتقات گاز» و «کود شیمیایی» استفاده شده، بدون اینکه واژه «پتروشیمی» به کار رفته باشد. وضعیت همینطوری بود و بهدلیل سلطه انگلیسیها و شرکتهای بزرگ نفتی بر صنعت نفت ایران، از پتروشیمی خبری نبود که نبود تا اینکه بالاخره در سال ۱۳۳۷ قرار شد در مرودشت فارس کارخانه تولید کود شیمیایی از گاز طبیعی ساخته شود. این کارخانه در سال ۱۳۴۲ به بهرهبرداری رسید و یکسال بعد هم قانون تشکیل شرکت ملی صنایع پتروشیمی زیرنظر شرکت ملی نفت ایران تصویب شد تا صنعت پتروشیمی در ایران آغاز شود. کارخانه کود شیمیایی مرودشت بعدها توسعه یافت و شد پتروشیمی شیراز و در سالهای بعدی نیز تعدادی پروژههای پتروشیمی در ایران کلید خورد و عاقبت این شد که تا سال ۱۳۵۶ ایران شش مجتمع پتروشیمی با تولید سالانه سه میلیون تن داشت. هماکنون ایران بیش از ۵۰ مجتمع پتروشیمی برای تولید ۳۵۰ نوع محصول با درآمد سالانه ۱۷ میلیارد دلار دارد. بیدلیل نیست که موسسه «گلوبال دیتا انرژی» گزارش داده که تا سال ۲۰۳۰ میلادی، غرب آسیا ۲۰ درصد به ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی در جهان خواهد افزود که ۶۷ درصد این افزایش ظرفیت متعلق به ایران است.
لطفاً براي ارسال دیدگاه، ابتدا وارد حساب كاربري خود بشويد