داستان ترسناک بنزین
جهان‌صنعت– هر چقدر بنزین وارد کنیم پول بنیه دفاعی، غذا و داروی مردم کم می‌شود زیرا یک پول است. کجا هزینه کنیم؟ این داستان کوتاه ترسناکی بوده که سیدحمید پورمحمدی، رییس سازمان‌برنامه‌وبودجه روایت کرده؛ روایتی نگران‌کننده از خزانه‌ای که مثل آب سدهای تهران رو به پایان است.
در آستانه سومین بودجه از دولت مسعود پزشکیان حالا بنزین هم بر بحران ناترازی‌ها اضافه شده است. ۶میلیارد دلار درآمد کشور هزینه واردات بنزین؛ عددی که در شرایط سخت تحریم‌ها آنقدر بزرگ است که بنا به‌گفته رییس سازمان برنامه و بودجه می‌تواند مشکل نان، دارو و بنیه دفاعی کشور را حل کند. پس از بحران برق و آب حالا بنزین هم به یکی از مهم‌ترین چالش‌های اقتصادی کشور تبدیل شده است. در شرایطی که براساس اهداف برنامه هفتم توسعه باید تا سال۱۴۰۷ تولید روزانه بنزین کشور به ۱۲۹میلیون‌لیتر و تولید نفت‌گاز به ۱۳۰میلیون‌لیتر برسد ایران امروز به یکی از واردکنندگان بنزین تبدیل شده است.
واردات ۶میلیارد دلاری بنزین در حالی اتفاق افتاده که طی دو دهه گذشته ایران همواره از صادرکنندگان بنزین در منطقه شناخته می‌شد اما رشد سریع مصرف، فرسودگی پالایشگاه‌ها، نبود سرمایه‌گذاری جدید و محدودیت‌های تحریمی باعث شده تراز بنزین کشور منفی شود. کارشناسان هشدار می‌دهند اگر روند فعلی ادامه یابد در سال آینده حجم واردات بنزین بیش از دو برابر خواهد شد.
سرانه مصرف بنزین در ایران طی سال‌های اخیر پیوسته رشد داشته است. گسترش ناوگان خودروهای شخصی، ضعف حمل‌ونقل عمومی و تفاوت فاحش قیمت داخلی با قیمت منطقه‌ای باعث شده ایران به یکی از پرمصرف‌ترین کشورهای جهان در حوزه سوخت تبدیل شود. طبق برآوردها روزانه بین ۲۰تا۲۵میلیون لیتر بنزین به صورت غیرقانونی قاچاق می‌شود آن هم در شرایطی که هزینه تولید و واردات هر لیتر بنزین برای دولت چندبرابر قیمت فروش داخلی است.
قاچاق سوخت تنها یک معضل اقتصادی نبوده بلکه به‌گفته رضا سپهوند، عضو کمیسیون انرژی مجلس خسارتی است معادل چند‌میلیارد دلار درسال که مستقیما از جیب مردم پرداخت می‌شود. در مناطق مرزی اختلاف قیمت بنزین تا ۱۵برابر نرخ داخل کشور بوده و انگیزه قاچاق با وجود کنترل‌های امنیتی همچنان پابرجاست.
عباس گودرزی، سخنگوی هیات‌رییسه مجلس درهمین رابطه به ایسنا گفت: بپذیریم در حوزه بنزین شاهد قاچاق هستیم و سرمایه‌های کشور به خارج می‌رود اما هرگونه تغییر قیمت مخصوصا به‌صورت دفعی جامعه را دچار اشکال می‌کند. اولویت ما باید بهینه‌سازی مصرف و مقابله با قاچاق باشد و نه افزایش قیمت.
اگرچه او هم مثل خیلی از مقامات دولتی طرح افزایش قیمت بنزین را تکذیب می‌کند اما بنزین و قیمت‌گذاری آن یک فصل ناتمام از اقتصاد ایران است.
طرح‌هایی که به ثمر ننشست
مساله ناترازی بنزین موضوع تازه‌ای نیست. در دولت‌های پیشین نیز طرح‌های متعددی برای کنترل مصرف و افزایش تولید مطرح شد ازجمله طرح کارت سوخت هوشمند، پرداخت یارانه نقدی در ازای صرفه‌جویی بنزین و تولید بنزین از متانول یا گاز طبیعی. با این حال هیچ‌یک از این برنامه‌ها به نتیجه نرسید.
طرح تولید بنزین از متانول که در سال‌های پایانی دهه۹۰ مطرح شد قرار بود ایران را از واردات بی‌نیاز کند اما کارشناسان فنی و محیط‌زیستی به‌سرعت نسبت به آن هشدار دادند. این طرح یک‌بار دیگر در دولت شهید رییسی هم مطرح شد اما باز هم به ثمر ننشست. هزینه بالای فناوری، آلودگی ناشی از فرآیند و عدم صرفه اقتصادی در مقیاس صنعتی باعث شد پروژه متوقف شود. حتی برخی پالایشگاه‌های کوچک که به این سمت حرکت کرده بودند در مرحله آزمایشی متوقف ماندند.
در حوزه بهینه‌سازی مصرف نیز پروژه‌هایی مانند کارت سوخت هوشمند جدید یا سهمیه فردی به دلیل نبود زیرساخت دیجیتال و بی‌اعتمادی عمومی پیش نرفت. در نتیجه روند مصرف نه‌تنها کاهش نیافته بلکه با رشد تعداد خودروها و تثبیت قیمت پایین افزایش هم پیدا کرد.
کارشناسان انرژی معتقدند تا زمانی که ظرفیت پالایشگاهی کشور افزایش نیابد هیچ سیاست قیمتی یا محدودیتی نمی‌تواند بحران ناترازی را حل کند. مهدی حسینی، کارشناس باسابقه حوزه نفت و گاز در این رابطه به «جهان‌صنعت» می‌گوید: دولت نباید تمام تمرکز خود را بر قیمت بنزین بگذارد. مساله اصلی این است که بنزین نداشته پس نمی‌توانیم درباره گران یا ارزان بودن آن تصمیم بگیریم. باید اول تولید را بالا برده و پالایشگاه‌های نیمه‌تمام را تکمیل کنیم.
او با اشاره به پروژه‌های متوقف‌شده‌ای چون پالایشگاه‌های آناهیتا، سیراف و مهر خلیج‌فارس می‌گوید: تا زمانی که تحریم و نبود سرمایه‌گذار خارجی ادامه دارد توسعه پالایشگاه‌ها روی کاغذ می‌ماند. باید ریشه را در سیاست خارجی و ساختار یارانه‌ای جست‌وجو کرد. اگر بدون اصلاح ساختاری فقط بنزین را گران کنیم نتیجه آن بحران اجتماعی خواهد بود.
به گفته او، نظام یارانه‌ای فعلی موجب شده انگیزه‌ای برای صرفه‌جویی یا سرمایه‌گذاری در تولید ایجاد نشود. وقتی بنزین در داخل‌هزاران‌تومان ارزان‌تر از قیمت واقعی فروخته می‌شود هیچ سرمایه‌گذاری تمایل ندارد در این بخش سرمایه‌گذاری کند.
از تنگنای مالی تا پیرشدن پالایشگاه‌ها
مرتضی افقه، تحلیلگر اقتصادی بر ارتباط مستقیم ناترازی سوخت با سیاست خارجی تاکید می‌کند. او در گفت‌وگو با بازار اظهار کرد: اگر تحریم‌ها رفع نشده یا مسیر فروش نفت محدود بماند دولت ناچار می‌شود برای جبران کسری بودجه به افزایش قیمت ارز یا حامل‌های انرژی رو آورده و این تصمیم تبعات اجتماعی خطرناکی دارد.
او با اشاره به بودجه۱۴۰۵ هشدار می‌دهد که در صورت تداوم وضعیت فعلی حتی فروش فعلی نفت نیز دشوارتر خواهد شد زیرا درآمد ارزی کاهش یافته و با تورم بالا و کسری بودجه شدید روبه‌رو خواهیم بود. به‌گفته این اقتصاددان، افزایش قیمت بنزین در چنین شرایطی فشار مضاعفی بر طبقات متوسط و پایین جامعه وارد می‌کند.
اگرچه دولت پزشکیان تاکنون از هرگونه افزایش قیمت بنزین پرهیز کرده اما درعین‌حال محدودیت منابع و تحریم‌ها نیز مانع از سرمایه‌گذاری جدید در پالایشگاه‌ها شده و نتیجه این وضعیت ناترازی مزمن در عرضه و تقاضاست؛ وضعیتی که هر روز هزینه بیشتری بر اقتصاد تحمیل می‌کند.
براساس اعلام وزارت نفت، بخش قابل‌توجهی از پالایشگاه‌های کشور نیازمند نوسازی و ارتقای فناوری هستند تا بتوانند سوخت با استاندارد یورو۴ و بالاتر تولید کنند. در حالی که طبق برنامه هفتم توسعه باید ۷۵درصد از بنزین و نفت‌گاز تولیدی کشور دارای استاندارد یورو۴ یا بالاتر باشد گزارش‌ها نشان می‌دهد تنها حدود نیمی از سوخت تولیدی واجد این استاندارد است.
ناترازی بنزین در ایران فقط مساله‌ای فنی یا اقتصادی نبوده بلکه نتیجه سال‌ها سیاستگذاری ناپیوسته و تصمیم‌های مقطعی است.
دولت‌ها یکی پس از دیگری وعده بهینه‌سازی، سهمیه‌بندی هوشمند، تولید جایگزین یا توسعه پالایشگاه‌ها را دادند اما هیچ‌کدام به سرانجام نرسیده است.
اکنون در آستانه سومین بودجه دولت پزشکیان دولت با گزینه‌های دشواری روبه‌رو است: یا باید در شرایط تحریم راهی برای افزایش تولید بیابد یا با پذیرش هزینه‌های اجتماعی به سمت اصلاح قیمتی و سهمیه‌ای حرکت کند. در غیر این صورت تراز منفی بنزین هر سال بیشتر شده و آن‌گونه که رییس سازمان برنامه هشدار داده«پول نان، دارو و بنیه دفاعی مردم» همچنان صرف واردات سوخت خواهد شد.
