خوشنویسان زیر سایه فراموشی
جهان صنعت– هنر خوشنویسی میراثی کهن از فرهنگ و تمدن ایرانی است؛ هنری که نه‌تنها در شکل‌گیری هویت بصری ایرانیان نقش داشته بلکه زبان روح و معنا را در قالب خط و نقش تجلی داده است. با این‌حال در سال‌های اخیر خوشنویسی ایرانی با چالش‌های متعددی روبه‌رو شده که ریشه در تغییرات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی دارد. نخستین چالش وضعیت اقتصادی نامناسب هنرمندان خوشنویس است. بیشتر فعالان این حوزه چه در سطح آموزش و چه در سطح خلق اثر از درآمد کافی برخوردار نیستند. خوشنویسی برخلاف رشته‌هایی مانند طراحی گرافیک یا نقاشی مدرن کمتر وارد بازارهای تجاری و اقتصادی شده و اغلب در محدوده‌ای محدود از نمایشگاه‌ها، کلاس‌های آموزشی و سفارش‌های خاص باقی مانده است. این در حالی است که برای بسیاری از هنرمندان فروش آثار خوشنویسی تنها منبع درآمد محسوب می‌شود و رکود اقتصادی و کاهش قدرت خرید جامعه تاثیر مستقیمی بر فروش این آثار گذاشته است.
با گسترش فناوری‌های دیجیتال و تغییر ذائقه بصری نسل جوان تقاضا برای آثار سنتی خوشنویسی نیز کاهش یافته است. در گذشته خطوطی مانند نستعلیق، شکسته و ثلث نماد شکوه فرهنگی و نشانه‌ای از ذوق و سواد به‌شمار می‌رفتند اما امروزه در فضای بصری شهرها کمتر نشانی از آنها دیده می‌شود. تبلیغات محیطی، طراحی بسته‌بندی و حتی پوسترهای فرهنگی نیز به سمت فونت‌های مدرن و دیجیتال گرایش یافته‌اند. این تغییر ذائقه عرصه فعالیت خوشنویسان سنتی را محدود کرده و موجب شده بسیاری از آنان یا به تدریس روی آورده یا از فعالیت هنری فاصله بگیرند. چالش دیگر نبود حمایت‌های سازمانی و نهادی است. اگرچه انجمن خوشنویسان ایران سال‌هاست در زمینه آموزش و ارتقای سطح علمی و هنری هنرجویان فعالیت داشته اما ساختار حمایتی قدرتمندی برای تامین مالی، بیمه هنرمندان، ایجاد بازار فروش یا معرفی بین‌المللی آثار خوشنویسی وجود ندارد. در واقع بخش عمده‌ای از فعالیت‌های این انجمن به صورت داوطلبانه و بدون پشتوانه اقتصادی پایدار انجام می‌شود. نبود نظام حمایتی مشخص از سوی وزارت فرهنگ‌وارشاداسلامی یا نهادهای اقتصادی باعث شده بسیاری از خوشنویسان مستعد به‌ویژه در شهرهای کوچک از ادامه مسیر بازبمانند. مساله بیمه هنرمندان یکی از دغدغه‌های جدی جامعه خوشنویسی است. بسیاری از اساتید و هنرمندان با سابقه بدون بیمه بازنشستگی یا حمایت درمانی فعالیت می‌کنند. با توجه به ماهیت این شغل که عمدتا انفرادی بوده و در قالب استخدام رسمی تعریف نشده نیاز به طرح‌های خاص حمایتی از سوی دولت بیش از پیش احساس می‌شود. نبود چنین حمایت‌هایی موجب شده بسیاری از هنرمندان در سال‌های پایانی عمر حرفه‌ای خود با مشکلات مالی و معیشتی جدی روبه‌رو شوند.
از سوی دیگر موضوع آموزش خوشنویسی نیز با چالش‌های جدی مواجه است. نسل جدید هنرجویان کمتر به کلاس‌های‌حضوری سنتی علاقه نشان داده و بیشتر به آموزش‌های آنلاین یا کوتاه‌مدت گرایش دارد. این مساله اگرچه فرصت گسترش آموزش را فراهم کرده اما از عمق و کیفیت آموزش کاسته است. خوشنویسی یعنی هنری که نیازمند صبر، تمرکز و ارتباط چهره‌به‌چهره با استاد است؛ چیزی که در فضای مجازی به‌سختی تحقق می‌یابد. در نتیجه سطح عمومی مهارت هنرجویان در سال‌های اخیر نسبت به گذشته کاهش یافته و فاصله میان استادان برجسته و نسل جدید بیشتر شده است. چالش فرهنگی نیز نباید نادیده گرفته شود. خوشنویسی از ریشه‌های عمیق معنوی و فلسفی برخوردار است؛ ارتباطی تنگاتنگ میان روح، معنا و زیبایی‌شناسی دارد اما در فضای امروز جامعه نگاه مادی‌گرایانه و مصرفی به هنر جای تامل و تفکر را گرفته است. وقتی ارزش هنر تنها بر مبنای سود اقتصادی سنجیده شود خوشنویسی که نیازمند زمان، آرامش و تعمق است در حاشیه قرار می‌گیرد. بسیاری از خوشنویسان می‌گویند جامعه امروز حوصله تامل در خطوط را ندارد؛ همانطور که حوصله مطالعه متون کلاسیک فارسی نیز کمتر شده است. این دگرگونی فرهنگی تهدیدی جدی برای استمرار این هنر محسوب می‌شود.
در کنار چالش‌های داخلی مساله معرفی بین‌المللی خوشنویسی ایرانی نیز از اهمیت زیادی برخوردار است. خوشنویسی در کشورهای مختلف مانند ترکیه، مصر و پاکستان با حمایت دولت‌ها به عنوان بخشی از دیپلماسی فرهنگی معرفی شده اما ایران باوجود داشتن غنی‌ترین سبک‌ها و مکاتب هنوز نتوانسته حضور موثری در بازار جهانی آثار هنری داشته باشد. کمبود گالری‌های بین‌المللی، نبود شبکه بازاریابی و عدم حضور در نمایشگاه‌های جهانی سبب شده هنرمندان ایرانی در سطح بین‌المللی کمتر شناخته شوند. در حالی‌که آثار برخی خوشنویسان برجسته ایرانی می‌تواند جایگاه ویژه‌ای در حراج‌های هنری جهانی داشته باشد اما نبود حمایت حقوقی و رسانه‌ای مانع تحقق این ظرفیت شده است. چالش بعدی مساله کپی‌برداری و نبود قانون‌موثر در حمایت از مالکیت معنوی آثار خوشنویسی است. بسیاری از آثار خوشنویسان بدون اجازه در فضای مجازی منتشر شده یا در محصولات تجاری مانند تابلو، پوستر و کالاهای تزئینی مورد استفاده قرار می‌گیرد. نبود سازوکار قانونی برای پیگیری حقوق هنرمندان انگیزه خلاقیت را کاهش داده و باعث شده بسیاری از خوشنویسان نسبت به انتشار آثار خود در فضای آنلاین بی‌اعتماد شوند. در شرایطی که تکنولوژی می‌تواند بستری برای معرفی بهتر آثار باشد فقدان قوانین حمایتی آن را به تهدیدی برای اصالت اثر تبدیل کرده است.
نبود نهادهای میان‌رشته‌ای نیز از دیگر موانع توسعه خوشنویسی محسوب می‌شود. امروزه در بسیاری از کشورها تلاش می‌شود هنرهای سنتی با طراحی صنعتی، مد، معماری یا فناوری دیجیتال پیوند یابند تا هم جنبه اقتصادی آنها تقویت شود و هم از فراموشی نجات پیدا کنند. در ایران هنوز چنین تعامل‌هایی به‌صورت جدی شکل نگرفته است. در حالی‌که ترکیب خوشنویسی با گرافیک نوین، طراحی داخلی یا حتی تولید محتوای دیجیتال می‌تواند بازارهای تازه‌ای برای این هنر ایجاد کند. پیوند سنت و مدرنیته در حوزه خوشنویسی نیازمند سیاستگذاری هوشمندانه و سرمایه‌گذاری هدفمند است. افزایش قیمت مواد اولیه نیز یکی از مشکلات ملموس برای خوشنویسان است. کاغذهای مرغوب، مرکب‌های خاص، قلم نی و دیگر ابزارهای حرفه‌ای در سال‌های اخیر با رشد چشمگیر قیمت مواجه شده‌اند. این مساله به‌ویژه برای هنرجویان و هنرمندان جوان که در ابتدای مسیر قرار دارند فشار مالی زیادی ایجاد کرده و گاه موجب توقف فعالیت آنان می‌شود. برخلاف رشته‌هایی مانند نقاشی یا طراحی دیجیتال که ابزارهای جایگزین متنوعی دارند خوشنویسی سنتی وابستگی شدیدی به مواد خاص و باکیفیت داشته و هرگونه افت در کیفیت ابزار مستقیما بر اثر نهایی تاثیر می‌گذارد.
در کنار همه این مشکلات امید به تداوم و پویایی این هنر همچنان زنده است. در سال‌های اخیر برخی خوشنویسان جوان با استفاده از رسانه‌های اجتماعی توانسته‌اند آثار خود را به مخاطبان جهانی معرفی کنند. همچنین رویکردهای تلفیقی میان خوشنویسی سنتی و مدرن در حال شکل‌گیری است؛ از جمله استفاده از خط در طراحی مد، جلد کتاب، معماری داخلی و حتی انیمیشن. این جریان‌های نو می‌تواند به بقای هنر خوشنویسی کمک کند به شرط آنکه سیاستگذاران فرهنگی این تغییر را درک کرده و برای حمایت از آن برنامه‌ریزی داشته باشند. درنهایت احیای جایگاه خوشنویسی در جامعه نیازمند همکاری چندجانبه میان نهادهای فرهنگی، آموزشی و اقتصادی است.
آموزش و پرورش می‌تواند با گنجاندن درس‌های هنری در مدارس علاقه به خوشنویسی را از سنین پایین تقویت کند. دانشگاه‌ها و مراکز هنری باید رشته‌های میان‌رشته‌ای مرتبط با خوشنویسی ایجاد کنند تا پیوند این هنر با فناوری‌های نو تقویت شود. رسانه‌ها نیز با معرفی هنرمندان و آثارشان نقش مهمی در آگاهی‌بخشی عمومی دارند. برگزاری جشنواره‌های ملی و بین‌المللی خوشنویسی نیز می‌تواند فرصتی برای تبادل تجربه و معرفی چهره‌های جدید فراهم کند.
روز ملی خوشنویسی یادآور مسوولیت مشترک ما در حفظ و پاسداری از یکی از اصیل‌ترین جلوه‌های فرهنگ ایرانی است. اگرچه مشکلات اقتصادی، تغییر ذائقه عمومی و کمبود حمایت‌ها تهدیدی جدی برای آینده این هنر بوده اما ظرفیت‌های فراوانی در درون آن نهفته که می‌تواند با سیاستگذاری درست احیا و شکوفا شود. خوشنویسی زبان زیبایی و معناست؛ زبانی که قرن‌ها هویت فرهنگی ایران را زنده نگه‌داشته و می‌تواند در روزگار دیجیتال نیز با چهره‌ای نو پیام صلح و هنر ایرانی را به جهان برساند.
