خلیج‌فارس؛ از نام تا واقعیت
امین طباطبایی ، کنشگر میراث فرهنگی و مدیر خانه فرهنگ جاودان
این روزها نگرانی‌ها در مورد تکرار برخی ادعاها درخصوص نام خلیج‌فارس و تعرض به هویت تاریخی آن، مجددا افزایش یافته و برخی تحرکات در فضای بین‌المللی خشم و اعتراض ایرانیان را برانگیخته است اما هنگامی که از خلیج‌فارس نام برده می‌شود، در ذهن عموم ایرانیان و جهانیان چه مفاهیم جغرافیایی، تاریخی، فرهنگی و اقتصادی تداعی می‌شود و آیا تاکید بر نامی تاریخی همراه با واژگانی همچون «خلیج همیشه فارس» برای نشان دادن اهمیت و هویت آن کافی است؟
مرور اسناد تاریخی و پژوهش‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد که حضور و حاکمیت ایرانیان بر خلیج‌فارس در بسیاری از شهرها و جزیره‌های این دریا، قدمتی چند هزار ساله دارد اما اگر وضعیت امروز سواحل آن را از خوزستان به‌سمت شرق بررسی کنیم، چه خواهیم یافت؟
درخصوص موضوع خلیج‌فارس و ادعاهای مرتبط با آن، بررسی و مقایسه شرایط دو سوی آن ضروری است:
۱- وضعیت آبادانی و عمرانی شهرها و بندرگاه‌ها
در سوی ایرانی خلیج‌فارس با انبوهی از شهرها و روستاهای بسیار فرسوده و توسعه‌نیافته و راه‌های ارتباطی قدیمی و ناکافی مواجهیم. توسعه‌نیافتگی در سواحل ایران در برخی مناطق به حدی است که با کمی اغماض، تجربه سفر به این مناطق، حالا با تجربه چنین سفری در چند قرن پیش، قابل مقایسه است. این در حالی است که سرمایه‌گذاری‌های انبوه بر زیرساخت‌های مناطق ساحلی کشورهای عربی منطقه، برخی از مدرن‌ترین و توسعه‌یافته‌ترین شهرهای بندری جهان را پدید آورده است.
۲- وضعیت حفاظت محیط‌زیست و بهداشت محیطی
در ساحل ایرانی خلیج‌فارس، در کنار ورود مستقیم فاضلاب و پساب آلوده و تصفیه‌نشده به دریا که بنابر گزارش‌ها در برخی مناطق روزانه تا ۱۰۰هزار مترمکعب است، انواع آلودگی‌های زیست‌محیطی از جمله پسماند و زباله‌های پلاستیکی نیز وجود دارد. اما بررسی وضعیت محیط‌زیست سواحل جنوبی در کشورهای عربی نشان می‌دهد با وجود ده‌ها مرکز تفریحی و گردشگری، به میزان قابل قبولی نسبت به حفاظت و ارتقای شرایط زیست‌محیطی و بهداشتی اقدام شده است.
۳- وضعیت اقتصادی
میزان درآمد و وضعیت اقتصادی مردم استان‌های ساحلی ایرانی خلیج‌فارس نشان می‌دهد که به لحاظ برخورداری، برخلاف انتظار و با وجود منابع متعدد زیرزمینی و مراکز صنعتی، بازرگانی و ظرفیت‌های طبیعی، شرایط مردم ضعیف و شکننده است و با کشورهای عربی که با تمرکز بر توسعه، به قطب‌های تجاری، فناوری، حمل‌ونقل، گردشگری و خدماتی منطقه‌ای و بین‌المللی تبدیل شده و جزو ثروتمندترین و پرترددترین مناطق بندری خاورمیانه محسوب می‌شوند، تفاوتی قابل‌توجه دارد.
۴- دسترسی به جزایر
از حدود ۳۰جزیره ایرانی خلیج‌فارس، تعداد انگشت‌شماری از آنها برای عموم ایرانیان شناخته شده‌اند و در بسیاری به‌جز حضور بومیان و جامعه محلی، به‌ندرت اثری از دیگر شهروندان ایرانی دیده شده و فاقد کمترین زیرساخت‌های لازم برای زندگی هستند در حالی که جزایر متعلق به کشورهای عربی شاخاب پارس، عموما به مراکز پیشرفته و شناخته‌شده تفریحی و گردشگری تبدیل شده و سالانه میزبان انبوهی از مسافران بین‌المللی هستند.
۵- گردشگری و مبادلات فرهنگی
درحالی‌که بسیاری از جزایر، شهرها و روستاهای ساحلی ایران، نه‌تنها برای ایرانیان شناخته‌شده نیستند و سهمی در سبد اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و گردشگری آنها ندارند که هیچگاه مقصد سفر هیچ فرد خارجی نیز نبوده‌اند اما نواحی عربی این خلیج، روزانه مقصد فعالیت‌های کاری و گردشگری انبوهی از مسافران بین‌المللی است که باعث شده در کنار ایجاد شناخت از فرهنگ ساکنان آن مناطق برای جامعه جهانی، در قالب تبادلات فرهنگی و اجتماعی، تمدن‌سازی‌های کاذب نیز صورت پذیرد. در حالی که در سوی ایرانی با پیشینه تاریخی و تمدنی چند هزار ساله، کمتر نشانه‌ای از حضور افراد غیربومی ایرانی و خارجی به چشم می‌خورد و نه‌تنها مبادلات فرهنگی اتفاق نمی‌افتد که بروز، اشاعه و بازتولید فرهنگ بومی نیز به بهانه‌های مختلف در تنگنا قرار می‌گیرد.
لذا ایجاد ظرفیت‌های متنوع در سوی عربی خلیج‌فارس و حضور انبوه گردشگران در آنها در قالب تجربه فضاهای تمدنی و فرهنگی عربی باعث شده تا شناخت و تجربه عینی بسیاری از جهانیان از این منطقه، تجربه‌ای عربی و بر مبنای روایت‌ها، تعاریف و مفاهیم فرهنگی نشر داده‌شده در آن سوی این راه‌آبه باشد و نه تجربه‌ای برآمده از ریشه‌های عمیق ساکنان ایرانی سواحل آن. افزایش هرچه بیشتر این شکاف میان شمال و جنوب خلیج‌فارس و انفعال در بهره‌برداری از ظرفیت‌های موجود در سوی ایرانی، موضوعی است که با وجود انبوهی از اسناد تاریخی و باستانی درخصوص نام و هویت تاریخی آن، امکان باورپذیری ادعاهای زیاده‌خواهانه درخصوص مالکیت بر مناطق مختلف این دریا و تلاش برای تحمیل نام‌های جعلی بر آن را در افکار عمومی بین‌المللی افزایش می‌دهد. اینها نکاتی است که باید درخصوص ادعاهای دیگر کشورها درخصوص نام خلیج‌فارس و جزایر ایرانی آن، مدنظر قرار گیرند.
