خطر در کمین نیمی از ایرانیان
جهان صنعت– بحران‌های زیست‌محیطی و اقلیمی یکی پس از دیگری کشور را درگیر کرده‌اند. این در حالی است که مدتی است صدای یک بحران دیگر نیز بلند شده که آرام و بی‌صدا، زیر پایمان را خالی می‌کند؛ فرونشست زمین، پدیده‌ای که شاید در نگاه اول برای شهروندان عادی قابل لمس نباشد اما کارشناسان آن را با زلزله‌ای خاموش مقایسه می‌کنند؛ زلزله‌ای که هر روز و هر ساعت ادامه دارد اما بدون لرزش.
طبق اظهارات تازه رییس بخش زلزله‌شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، حدود ۴۰میلیون نفر از جمعیت کشور در پهنه‌های فرونشستی زندگی می‌کنند. به عبارتی، بیش از نیمی از ایرانیان روی زمینی سکونت دارند که در حال فرورفتن است؛ آن‌‌هم در شرایطی که هیچ برنامه مشخص و جامعی برای مقابله با آن وجود ندارد.
فرونشست؛ فاجعه‌ای در دل شهرها
فرونشست زمین در ایران پیامدی است از چند دهه مدیریت ناکارآمد منابع آبی، حفر بی‌رویه چاه‌ها، بهره‌برداری ناپایدار از سفره‌های زیرزمینی و البته شهرسازی بی‌برنامه. درحالی‌که تغییر اقلیم و خشکسالی سهمی از این ماجرا دارند اما بخش مهمی از فاجعه، محصول سیاست‌های داخلی و نادیده گرفتن اصول توسعه پایدار است.
فرونشست دیگر فقط مربوط به دشت‌ها و زمین‌های کشاورزی نیست. اکنون پای آن به مرکز شهرها، مناطق مسکونی، جاده‌ها، پل‌ها، متروها و حتی بناهای تاریخی باز شده است. بافت‌های مسکونی در شهرهایی مانند تهران، اصفهان، کرمان، مشهد و کرج به‌طور مستقیم در معرض آسیب هستند.
شهرسازی بر لبه پرتگاه
شهرسازی در ایران در سال‌های گذشته، بیش از آنکه بر پایه اصول فنی و آمایش سرزمین بنا شده باشد، تحت‌تاثیر سیاستگذاری‌های مقطعی، منافع کوتاه‌مدت و سوداگری زمین و مسکن قرار گرفته است. اکنون، این رویکرد ناپایدار، آسیب‌پذیری شهرها را در برابر فرونشست چند برابر کرده است.
از جمله مهم‌ترین آسیب‌ها و پیامدهای فرونشست بر مسکن و شهرسازی می‌توان به ترک‌خوردگی و آسیب جدی به ساختمان‌ها، افزایش خطرپذیری هنگام زلزله، ناپایداری زیرساخت‌های شهری، افزایش هزینه‌های نگهداری و بازسازی شهری و بحران در نوسازی بافت‌های فرسوده اشاره کرد.
خانه‌های مسکونی در مناطقی با فرونشست بالا، مستعد ترک‌های ساختاری هستند. این آسیب‌ها به مرور زمان به تهدیدی برای جان ساکنان تبدیل می‌شوند، به‌ویژه در مناطق دارای بافت فرسوده که مقاوم‌سازی در آنها انجام نشده است.
باید توجه داشت که ترکیب فرونشست با زلزله، یک سناریوی ویرانگر است. در مناطقی مانند تهران و کرج، وجود گسل‌های فعال به‌همراه نشست زمین، می‌تواند تلفات و ویرانی‌ها را چند برابر کند.
از سویی شبکه‌های آب، فاضلاب، برق، گاز، و مخابرات در معرض تخریب و شکست هستند. جاده‌ها دچار ترک و نشست می‌شوند، متروها ناایمن می‌شوند و خدمات عمومی مختل خواهد شد.
شهرداری‌ها و دولت در سال‌های آینده ناچار به تخصیص میلیاردها تومان برای ترمیم مداوم خیابان‌ها، تاسیسات شهری و ساختمان‌ها خواهند بود؛ آن‌‌هم بدون تضمین پایداری.
بسیاری از بافت‌های فرسوده شهری روی پهنه‌های فرونشستی قرار گرفته‌اند. این مساله باعث می‌شود طرح‌های نوسازی یا متوقف شوند یا هزینه‌های آنها به‌شدت افزایش یابد.
چه باید کرد؟
مساله فرونشست زمین، بیش از آنکه فنی باشد، یک بحران در حکمرانی شهری و مدیریت منابع طبیعی است. حل آن، نیازمند رویکردی بین‌رشته‌ای، عزم جدی حاکمیتی و مشارکت جامعه مدنی است.
برخی اقدامات فوری عبارتند از: توقف فوری برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی و کنترل چاه‌های غیرمجاز، بازنگری در طرح‌های جامع شهری با در نظر گرفتن پهنه‌های فرونشستی، ممنوعیت ساخت‌وساز جدید در مناطق پرخطر و انتقال تدریجی سکونتگاههای حساس، تقویت زیرساخت‌های شهری با تاکید بر مقاوم‌سازی در برابر فرونشست و زلزله و همچنین اطلاع‌رسانی و آموزش عمومی برای افزایش آگاهی مردم و کاهش ریسک.
فرونشست، دشمن خاموش توسعه
اگر روند فعلی ادامه یابد، فرونشست می‌تواند بسیاری از شهرهای ایران را به آستانه فروپاشی برساند. ما با بحرانی مواجه هستیم که نه‌تنها امنیت جانی و مالی میلیون‌ها نفر را تهدید می‌کند بلکه توسعه شهری، سرمایه‌گذاری و آینده اقتصادی کشور را نیز با خطر جدی روبه‌رو می‌سازد.
سکوت در برابر این فاجعه، خود به نوعی مشارکت در آن است. وقت آن رسیده که فرونشست را نه صرفا به‌عنوان یک مساله زمین‌شناسی بلکه به‌عنوان تهدیدی علیه بقای شهرها درک کنیم و برای آن، تصمیمی جسورانه و علمی بگیریم.
سکونت ۴۰میلیون نفر روی پهنه‌های فرونشستی
در همین خصوص یک مقام مسوول گفت: حدود ۴۰میلیون نفر از جمعیت کشور در پهنه‌های فرونشستی سکونت دارند، این فروپاشی خاموش می‌تواند زیرساخت‌ها و بافت‌های مسکونی را به‌شدت تهدید کند.
علی بیت‌اللهی رییس بخش زلزله‌شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با اشاره به بحران فرونشست زمین در کشور گفت: متاسفانه به دلیل برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی از اواسط دهه۵۰، کاهش منابع آب زیرزمینی آغاز و از دهه۷۰ شدت یافت. این کاهش منابع به‌طور مستقیم به پدیده فرونشست زمین مرتبط بوده که از همان زمان نیز تشدید شده است.
او افزود: اولین آثار فرونشست زمین در استان کرمان مشاهده شد که پدیده لوله‌زایی، ناشی از پایین رفتن سطح زمین، از جمله این آثار بود. در حال حاضر از ۳۱استان، ۳۰استان پهنای فرونشستی شناسایی شده و تنها در استان گیلان آثار فرونشست مشاهده نشده، هرچند احتمالا در آینده نزدیک این پدیده در این استان نیز گسترش خواهد یافت.
بیت‌اللهی با اشاره به میزان سرعت فرونشست اظهار کرد: بیشترین نرخ فرونشست در استان کرمان، حوالی منطقه بهرمان رفسنجان، با سرعت ۴۰سانتیمتر در سال است. پس از آن، جنوب استان البرز ۳۵سانتیمتر، اطراف قم ۲۲سانتیمتر، گلستان ۲۲سانتیمتر، در جنوب تهران ۲۰سانتیمتر، اصفهان ۱۵سانتیمتر و فارس با نرخ‌های متفاوت دچار فرونشست شده‌اند.
او ادامه داد: از نظر وسعت، استان خراسان‌رضوی بیشترین مساحت فرونشست را در کشور دارد و سپس استان‌های فارس، کرمان، اصفهان و تهران در رده‌های بعدی قرار دارند. مجموعا، حدود ۱۰درصد مساحت کل کشور در پهنای فرونشستی قرار دارد.
پیامدهای فقدان نظام مدیریت مصرف آب
رییس بخش زلزله‌شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، درخصوص آسیب‌های این پدیده، افزود: این ۱۰درصد به‌دلیل قرارگیری سکونتگاههای جمعیتی بزرگ در مناطق فرونشستی، اثرات گسترده‌ای دارد. برای مثال، در استان اصفهان، حدود ۳۰۰مدرسه در این مناطق قرار دارند و ۲۷درصد از آثار جهانی ثبت شده کشور در پهنه فرونشستی واقع شده‌اند.
او تصریح کرد: آمارهای جهانی نشان می‌دهند که تنها ۳ تا ۵ درصد از کشورهای جهان دارای پهنه‌های فرونشستی با نرخ بالای ۱۰سانتیمتر در سال هستند، در حالی که در ایران، ۱۸استان با چنین پدیده‌ای مواجه هستند. این مساله ناشی از برداشت بی‌محابانه آب‌های زیرزمینی و عدم وجود نظام مدیریت مصرف آب است که به وضعیت شکننده‌ای منجر شده است.
این مقام مسوول با اشاره به مسائل ناشی از فرونشست زمین و اثرات آن بر سکونتگاههای جمعیتی و زیرساخت‌های کشور به مهر گفت: یک اکولوژی با گستره جغرافیایی محدود نمی‌تواند چنین حجم بالای جمعیت را پذیرش کند. در کشور ما، حدود ۱۰شهر با جمعیت بیش‌از یک‌میلیون‌نفر وجود دارد، از جمله تهران که با شعاع ۱۰۰کیلومتری خود، نزدیک به ۱۵میلیون نفر را در خود جای داده است. سایر شهرها مانند اصفهان و مشهد نیز جمعیت‌های بالا دارند.
او افزود: برای تامین نیازهای غذایی و کشاورزی، مصرف آب به شدت افزایش می‌یابد. به عنوان مثال، برای تولید یک کیلوگرم گوشت ۱۵هزار لیتر آب و برای تولید یک کیلوگرم هندوانه ۴۰۰لیتر آب مصرف می‌شود. این مساله در کنار رشد جمعیت، باعث منفی شدن بیلان آبی زیرزمینی شده و اثرات آن به‌وضوح در کلانشهرها مشاهده می‌شود.
بیت‌اللهی تصریح کرد: تهران، به ویژه در حاشیه‌های جنوبی آن و شهرهای اقماری، در معرض خطر شدید فرونشست قرار دارد. در مناطق مختلف تهران، مانند نواحی ۱۷، ۱۸، ۱۹ و ۲۰، فرونشست زمین در حال گسترش است. این وضعیت، به ویژه در مناطقی که چاه‌های آب برای تامین آب آشامیدنی حفر می‌شود، با نرخ بالاتری شدت می‌یابد.
وضعیت نگران‌کننده کلانشهرها
او در ادامه گفت: این وضعیت برای کلانشهرها و به‌ویژه تهران بسیار نگران‌کننده است. اخیرا صحبت‌هایی در مورد شیرین‌سازی آب دریا و انتقال آن به تهران مطرح شده که این امر می‌تواند موجب تمرکز بیشتر جمعیت در این مناطق شود. بنابراین لازم است که توزیع جمعیت به صورت عادلانه‌تری در سراسر کشور انجام شود.
بیت‌اللهی درخصوص زیرساخت‌ها و آثار فرونشست بر آنها اظهار کرد: برآوردها نشان می‌دهند که نزدیک به ۷۰۰شهر در پهنه فرونشستی قرار دارند. حدود ۶۳ اثر تاریخی ثبت شده در معرض خطر قرار دارند و همچنین ۱۱هزار کیلومتر از خطوط اصلی لوله‌های گاز در این مناطق واقع شده است. نزدیک به ۴۰میلیون نفر از جمعیت کشور در پهنه فرونشستی یا در مجاورت آن زندگی می‌کنند. به علاوه، بسیاری از واحدهای مسکونی و بافت‌های فرسوده در این مناطق قرار دارند که به‌دلیل نشست زمین، آسیب‌پذیری زیادی دارند.
این مقام مسوول با اشاره به تهدید بحران فرونشست زمین در آثار تاریخی کشور، گفت: در اصفهان موضوع حفظ آثار و میراث تاریخی در برابر این پدیده مطرح است و میدان «نقش جهان» و بسیاری دیگر از آثار تاریخی شهر در زون فرونشست قرار گرفته است، آثارش به صورت ترک‌خوردگی در محوطه‌ها و آثار تاریخی مشاهده می‌شود. همچنین در نقش رستم و تخت‌جمشید استان فارس و میراث فرهنگی استان‌هایی همچون یزد و سمنان، این آثار به وضوح قابل مشاهده است.
او افزود: ساختمان‌های قدیمی و ضعیف به‌دلیل نشست زمین، احتمال ترک خوردگی و آسیب‌دیدگی بیشتری دارند و در صورت وقوع زلزله، می‌توانند به‌راحتی فرو ریزند. همچنین، زیرساخت‌هایی مانند خطوط برق و گاز، جاده‌ها و راه‌آهن در این مناطق در معرض خطر جدی قرار دارند.
بیت‌اللهی در پایان گفت: خوشبختانه اخیرا موضوع فرونشست زمین در هیات دولت مطرح شده و دستوراتی برای تدوین مقررات ملی فرونشست زمین صادر شده است. این اقدام‌های موثر می‌تواند به حفظ سرزمین و منابع آبی کشور کمک کند. برای حفظ کشور و امنیت آینده، باید اقدامات جدی در این خصوص انجام شود، این اقدامات باید به موقع و با همکاری همه دستگاه‌های اجرایی صورت گیرد تا در آینده مشکلی برای نسل‌های آینده نداشته باشیم.
