حواشی فیلمسازی در مسجد تاریخی
نادر نینوایی– بخشی از دیوار و آجرهای مسجد عتیق قزوین را دوده گرفت. پاشیدن گرد سیاه بر دیوار اثر تاریخی برای تبدیل آن به لوکیشن فیلمبرداری سریال «بامداد خمار». این نخستین‌بار نیست که تبدیل بناهای تاریخی به لوکیشن ساخته‌های «نرگس آبیار» حاشیه‌ساز می‌شود. سه سال قبل هم فیلمبرداری در باغ عفیف‌آباد و مسجد نصیرالملک شیراز و مخاطرات ایجاد شده برای آنها حاشیه‌ساز شد. چندی قبل هم تصاویر حسینیه امینی‌های قزوین منتشر شد؛ اضافه شدن داربست و الحاقات برای ساخت لوکیشن که با نقدهای فعالان میراث فرهنگی مواجه شد.
باز شدن درهای اماکن تاریخی به روی فیلمسازان با این توجیه انجام می‌شود که ساخت فیلم و سریال در این اماکن موجب شناساندن آنها به مردم می‌شود. در عمل اما تجربه‌های پیشین نشان داده که حضور گروه‌های بزرگ فیلمبرداری و اعمال تغییرات در ظاهر اماکن برای تبدیل آنها به لوکیشن مناسب برای فیلم می‌تواند آسیب‌هایی در پی داشته باشد.
در مورد اخیر اما اظهارات و مطالب منتشر شده از سوی عوامل فیلمسازی و میراث فرهنگی حاشیه‌هایی در پی داشته و نشان می‌دهد که حتی اگر قرار است فیلمبرداری در اماکن تاریخی صورت گیرد، باید ضابطه‌مند، شفاف و مسوولانه باشد.
توضیحات عوامل سریال
پس از رسانه‌ای شدن موضوع مسجد عتیق و ابراز نگرانی فعالان میراث فرهنگی، روابط‌عمومی سریال بامداد خمار رنگ‌پاشی به دیوارهای مسجد را تکذیب و اعلام کرد: «تا جایی که امکان‌پذیر بوده از دیوارهای کاذب و پرتابل در این پروژه استفاده شده است.»
در بخشی از متن روابط عمومی سریال «بامداد خمار» آمده است: «از نخستین روز شروع تولید پروژه «بامداد خمار» تمامی امور با صدور مجوزهای لازم از تمامی مراجع قانونی اجرایی شده و عملکردهای مربوطه طبق نظر کارشناسان رسمی و دغدغه‌مند پیش رفته و با این حال تا جایی که امکان‌پذیر بوده از دیوارهای کاذب و پرتابل در این پروژه استفاده شده است…» روابط عمومی این سریال همچنین برای رسانه‌ها، تصویر نامه‌هایی با امضا مدیرکل پیشین میراث فرهنگی قزوین (علیرضا خزائلی) و مدیرکل پیشین روابط عمومی و اطلاع‌رسانی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی (حسن میثمی) را در تایید اینکه برای فیلمبرداری در مسجد عتیق قزوین، مجوزهای لارم را از مراجع ذی‌ربط داشته، فرستاده و این توضیح را اضافه کرده است که «تمام لوکیشن‌ها با صورتجلسه‌ای مشخص (همراه با ثبت تصویری و ویدئویی) تحویل گرفته و تحویل داده می‌شود و مستندات کافی برای تمامی امور در دسترس است. روابط عمومی سریال «بامداد خمار»، قویا شایعات منتشر شده را تکذیب می‌کند….»
توضیح میراث فرهنگی قزوین
احسان نورانی، معاون میراث فرهنگی قزوین نیز در متنی که برای رسانه‌ها فرستاده است در این‌باره توضیح داد: «ضبط سریال بامداد خمار به کارگردانی خانم نرگس آبیار از تابستان سال۱۴۰۳ در مسجد جامع عتیق آغاز شده که طی این مدت تصویربرداری با نظارت کارشناسان حوزه میراث فرهنگی مطابق با قوانین و ضوابط میراثی با قید جلوگیری از وارد آمدن آسیب به بنای مسجد درحال انجام است.»
معاون میراث فرهنگی قزوین افزود: «در خصوص تصاویر منتشرشده یکی از شبستان‌های مسجد و رنگ تیره‌ای که روی آجرهای این بخش از بنا مشاهده می‌شود، لازم به توضیح است این رنگ تیره نوعی «دوده سیاه پاک‌شونده» است که آسیبی به بنا نمی‌زند.»
نورانی با بیان اینکه در صورت مشاهده هرگونه اقدام مغایر با قوانین و ضوابط حفاظت و نگهداری از اثر تاریخی و عدم رعایت پروتکل‌های ابلاغی، تذکرها و اخطارهای لازم و توقف فرآیند تولید از سوی کارشناسان این حوزه ابلاغ می‌شود، اظهار کرد: «به‌دلیل ضبط فصل جدید سریال در لوکیشن فعلی در بنای مذکور و ادامه تصویربرداری سریال در این بخش از لوکیشن فیلم در بنا، پاکسازی آن به‌تعویق افتاد که به‌دلیل نگرانی فعالان حوزه میراث‌فرهنگی و اصحاب رسانه و بنا به درخواست اداره‌کل استان، پاکسازی سریع‌تر دوده استفاده شده در لوکیشن مذکور از سوی عوامل سریال با نظارت کارشناسان حوزه میراث‌فرهنگی صورت گرفته که در تصاویر منتشر شده کاملا مشهود است.»
معاون میراث فرهنگی استان قزوین با تاکید بر اینکه عملیات تصویربرداری سریال در این بنای تاریخی تحت نظارت مستقیم کارشناسان حوزه معاونت میراث فرهنگی استان در حال انجام است، افزود: «تهیه و تولید سریال تاریخی در این بنا علاوه‌بر معرفی شایسته بنای باشکوه مسجد جامع عتیق که در پرونده مساجد ایرانی کاندیدای ثبت جهانی نیز هست، می‌تواند نقش موثری در رونق گردشگری استان داشته باشد.» نورانی گفت: «ضمن احترام به دغدغه‌مندی فعالان حوزه رسانه و میراث‌فرهنگی، نگرانی در این خصوص وجود ندارد و در صورت مشاهده هرگونه تخلف که تهدید آسیب به بنا را درپی داشته باشد، برخورد لازم صورت خواهد گرفت.»
نقدی به اقدامات انجام شده
سعید زارع‌پور، فعال میراث فرهنگی در خصوص آسیب‌های فیلمبرداری در مسجد تاریخی قزوین و حواشی اطلاع‌رسانی آن به «جهان‌صنعت» گفت: تصاویر و فیلم‌هایی منتشر شده نشان می‌دهد که دیوار مسجد عتیق سیاه شده، میراث فرهنگی اما مدعی شده که دوده پاک شونده استفاده شده است. از سوی دیگر عوامل فیلمسازی تصاویری را منتشر کرده‌اند که نشان می‌دهد در حال جمع‌آوری یک دیوار کاذب در حیاط مسجد جامع هستند. در این میان اما مشخص است که تصویر دیوار کاذب با تصاویر منتشر شده از دیوار اصلی مسجد که سیاه شده، متفاوت است و این موضوع با مقایسه دو عکس هم هویداست. وی در خصوص آسیب‌هایی که فیلمبرداری در اماکن تاریخی می‌تواند در پی داشته باشد، گفت: از هر سو که به این موضوع نگاه کنیم فیلمسازی بی‌ضابطه در اماکن تاریخی می‌تواند آسیب زننده باشد. پیش از این هم حسینیه امینی‌ها بارها لوکیشن فیلم‌ها قرار گرفته و الحاقاتی در آن انجام شده است و فیلمبرداری در مسجد عتیق و حواشی آن هم نمونه جدید این موضوع است. این فعال میراث فرهنگی در پاسخ به این پرسش که «آیا فیلمسازان نمی‌توانند لوکیشن‌های اماکن تاریخی را در جاهای دیگر ساخته و ایجاد کنند تا بنای تاریخی آسیبی نبیند؟»، گفت: امروز کشورهای دیگر به جای فیلمسازی در اماکن تاریخی به سراغ استفاده از جلوه‌های ویژه و بازنمایی لوکیشن‌ها رفته‌اند، اگر در ایران این امکان را نداریم و فیلمسازان کشور هنوز به آن سطح از فناوری و پیشرفت نرسیده‌اند، می‌توان نمونه‌ای مثل شهرک سینمایی که مرحوم علی حاتمی به یادگار گذاشته و هنوز هم دارد استفاده می‌شود، ایجاد کرد. پرسش اما اینجاست که چرا نباید اقدامات اینچنینی و ساخت شهرک‌های سینمایی تداوم یابد و به جای آن همچنان مصر هستیم که فیلمبرداری در آثار تاریخی کشور انجام شود. وی در پایان خاطرنشان کرد: «از سوی دیگر وزارت میراث فرهنگی هم از فیلمبرداری در اماکن تاریخی دفاع کرده و مدعی می‌شود که در جهت شناساندن آثار تاریخی این اتفاقات می‌افتد اما تنها راه موجود برای معرفی آثار تاریخی، ساخت فیلم در آنها نیست و لزومی ندارد که آنها را تبدیل به لوکیشن فیلمبرداری کنیم.»
فیلمسازان مشهور پشت درهای بسته
فیلمسازی در اماکن تاریخی به نوعی تبدیل به یک رویه در ایران شده و برخی با این توجیه که این اقدام موجب شناساندن اثر تاریخی می‌شود، از آن حمایت می‌کنند. در نمونه‌های مشابه جهانی اما مشاهده شده حتی فیلمسازان مشهور پشت درهای بسته آثار تاریخی مانده‌اند.
در همین رابطه اخیرا درخواست «یورگوس لانتیموس» برای فیلمبرداری صحنه‌هایی از فیلم علمی ـ تخیلی جدیدش در آکروپولیس آتن توسط وزارت فرهنگ این کشور رد شد. لانتیموس که مهم‌ترین فیلمساز معاصر سینمای یونان است در ماه آوریل درخواست کرده بود تا صحنه‌هایی از فیلم جدیدش با نام «بوگونیا» را در این مکان تاریخی متعلق به قرن پنجم پیش از میلاد فیلمبرداری کند اما وزارت فرهنگ یونان این درخواست را به دلیل «ناسازگاری صحنه‌های پیشنهادی با نمادگرایی و ارزش‌هایی که آکروپولیس نمایندگی می‌کند» رد کرده است.
مسلم است که ساخت فیلم و سریال‌های تاریخی می‌تواند موجب آشنا شدن بیشتر مردم با تاریخ و فرهنگ ریشه دار ایرانی شود و از این بابت مطمئنا هم فعالان میراث و هم رسانه‌ها از ساخت یک چنین فیلم‌هایی حمایت می‌کنند. در سوی مقابل اما تبدیل اماکن تاریخی به محلی برای ساخت فیلم و سریال با هیچ متر و معیاری صحیح نیست. توجه داشته باشید که ساخت تولیدات سینمایی و تلویزیونی در آثار تاریخی از سویی به سبب ایجاد الحاقات و تبدیل اثر به لوکیشن و تزئینات به کار رفته مخاطره‌آمیز است. از سوی دیگر با آغاز فیلمبرداری چه‌بسار برای روزها و هفته‌ها درهای مکان تاریخی به روی مردم و بازدیدکنندگان بسته می‌شود و علاقه‌مندان فرصت بازدید را از دست می‌دهند.
راهکار این موضوع استفاده از جلوه‌های ویژه نظیر آنچه در فیلم «سرخ‌پوست» ساخته نیما جاویدی اتفاق افتاد یا ساخت سازه‌هایی مشابه با لوکیشن موردنظر در شهرک‌های سینمایی است. در سینمای امروز جهان می‌بینیم که فیلم «آرگو» به گونه‌ای ساخته که بیننده تصور می‌کند واقعا بخش‌هایی از آن در میدان آزادی تهران است، حال آنکه این هنر فیلمساز بوده که این تصویر‌سازی را رقم زده است.
با این تفاسیر به نظر می‌رسد تلفیق استفاده از جلوه‌های ویژه و توسعه شهرک‌های سینمایی می‌تواند راهکار مناسب برای عبور از شرایط کنونی باشد و موجب شود که هم آثار تاریخی از خطر و آسیب مصون بمانند و هم فرصت آشنایی مردم با تاریخ کشور از طریق ساخت تولیدات ارزشمند سینمایی و تلویزیونی فراهم باشد.
