جولان گنج‌یابان در محوطه‌های باستانی
نادر نینوایی– در سال‌های گذشته فعالان و دوستداران میراث فرهنگی، باستان‌شناسان و مردم بارها در خصوص حفاری‌های غیرمجاز در محوطه‌های تاریخی کشور هشدار داده و خواستار رسیدگی وزارت میراث فرهنگی و سایر نهادهای مربوطه به این موضوع شده‌اند. به گفته دکتر حامد وحدتی‌نسب استاد تمام باستان‌شناسی کشور، می‌توان اینطور برآورد کرد که امروز کمتر محوطه تاریخی و تپه باستانی در کشور وجود دارد که زخم حفاران غیرمجاز و گنج‌یابان بر پیکرش ننشسته باشد.
شکل‌گیری چندین کارزار مردمی و جمع‌آوری چندین‌هزار امضا برای برخورد با گنج‌یابان و حفاران غیرمجاز اما تاکنون نتوانسته است اثرگذاری کافی داشته باشد. جولان حفاران غیرمجاز در محوطه‌های تاریخی و حتی ایجاد صفحاتی با دنبال‌کنندگان پرشمار در فضای مجازی برای گنج‌یابی نشان‌دهنده ناکافی بودن اقدامات در مواجهه با این مساله نگران‌کننده است. در سال‌های گذشته حتی کار به جایی رسید که گروهی با برگزاری تور، مدعی آموزش گنج‌یابی شدند و ترویج حفاری غیرمجاز در محوطه‌های تاریخی کشور را در میان بهت و حیرت دوستداران میراث فرهنگی ایران رقم زدند.
بحرانی بودن موضوع وقتی بیشتر نمایان می‌شود که بدانیم سخنرانی‌ها و مصاحبه‌های متعدد باستان‌شناسان و مطالبات مردمی نیز نتوانسته بازدارندگی موثری ایجاد کند و در این شرایط محوطه‌های تاریخی ایران باستان هر لحظه زیر سایه خطر فعالیت‌های حفاران غیرمجاز قرار دارند و تاکنون سازوکارهای کافی و موثر برای جلوگیری از ترویج گنج‌یابی در فضای مجازی نیز به کار گرفته نشده است.
وضعیت بحرانی محوطه‌های تاریخی کشور
با هر متر و معیاری که بسنجیم وضعیت امروز محوطه‌های تاریخی ایران بحرانی است و جولان گنج‌یابان در تپه‌های تاریخی گویی تمامی ندارد.
دکتر حامد وحدتی‌نسب، باستان‌شناس پیش از تاریخ در پاسخ به این پرسش که حفاری‌های غیرمجاز چه آسیب‌هایی به محوطه‌های تاریخی کشور وارد آورده است به «جهان‌صنعت» گفت: «متاسفانه باید بگویم که وضعیت اصلا مطلوب نیست و حتی وحشتناک شده است. می‌توانم قاطعانه بگویم که هیچ محوطه باستانی در ایران وجود ندارد که توسط حفاران غیرمجاز زخمی نشده باشد.»
وی افزود: «مساله اینجاست که فضای مجازی نیز به شدت رها شده است و پلتفرم‌های تلگرام و اینستاگرام تبدیل به جولانگاه شیادانی شده‌اند که رویا می‌فروشند و تحت اسم و لوای اینکه چیزی به نام گنج وجود دارد، نقشه می‌فروشند و کارهایی به‌زعم خود کارشناسی انجام می‌دهند. برخی افراد نیز متاسفانه به دلیل شرایط نامناسب اقتصادی فریب این فریبکاران را می‌خورند و به دامن طبیعت افتاده و بخشی از اقدامات آنها منجر به تخریب محیط‌زیست می‌شود و بخش مهم‌تر آن تپه‌ها و گورستان‌های باستانی را به مخاطره می‌اندازد. عملا وقتی این اقدامات مخرب انجام می‌گیرد آنچه ما باستان‌شناسان باید انجام دهیم (یعنی کاوش علمی) دیگر غیرممکن می‌شود.»
آسیب‌های حفاری‌های غیرمجاز
کلنگ‌زنی در محوطه‌ها و تپه‌های تاریخی حتی اگر منجر به کشف و سرقت اشیای تاریخی نشود، در عمل به‌سبب جابه‌جایی لایه‌های تاریخی، امکان فعالیت باستان‌شناسان و دستیابی به نتایج متقن را مخدوش می‌کند.
وحدتی‌نسب در پاسخ به این پرسش که حفاری‌های غیرمجاز چه مشکلاتی برای باستان‌شناسان در جریان کاوش‌ها به وجود می‌آورد، گفت: «مهم‌ترین نکته‌ای که به یک باستان‌شناس کمک می‌کند اطلاعات را از داده‌ها استخراج کرده و اصطلاحا آنها را به حرف بیاورد، این است که وضعیت قرارگیری یافته‌ها نسبت‌به یکدیگر چگونه است. به‌عنوان مثال باستان‌شناس از کنار هم قرار گرفتن یک ظرف سفالی و یک سکه اشکانی می‌تواند دقیقا متوجه شود که این ظرف سفالی مربوط به سال۲۲۲ میلادی بوده است، همچنین انواع و اقسام سن‌سنجی‌هایی در گورستان‌های تاریخی و توسط باستان‌شناسان روی اسکلت‌ها انجام می‌شود، با مطالعات و آزمایش روی این اسکلت‌ها، باستان‌شناس می‌تواند دریابد که تغذیه فرد چگونه بوده، از چه قومی بوده و حتی به بسیاری از پرسش‌های دیگر پاسخ دهد. با حفاری‌های غیرمجاز اما بسیاری از این نشانه‌ها که حاوی اطلاعات ارزشمندی هستند از بین می‌روند و همبستگی‌ها از هم پاشیده و لایه‌ها تخریب می‌شوند.»
وی در ادامه خاطرنشان کرد: «باستان‌شناس با قلم‌مو کنار اشیا کار می‌کند تا ارتباط اشیا را متوجه شود اما با حفاری غیرمجاز ارتباط اشیا با یکدیگر قطع می‌شود و در نتیجه باستان‌شناس وقتی در محوطه‌ای تاریخی که مورد تعدی حفاران غیرمجاز قرار گرفته، اقدام به کاوش می‌کند، با یک سری شی گنگ و کور مواجه می‌شود که به درد هیچ‌گونه مطالعات باستان‌شناسی نمی‌خورد. به بیان دقیق‌تر گویی بخش‌هایی از پازل فرهنگی کشورمان برای همیشه از بین رفته و سوخته است یعنی باستان‌شناس دیگر هرگز نمی‌تواند آن بخش پازل را با چیز دیگری پر کند و با یک پازل تکه‌تکه مواجه می‌شود.»
درخواست باستان‌شناسان از وزارت میراث فرهنگی
در شرایطی که محوطه‌های باستانی کشور زیر کلنگ غارتگران آسیب‌های جبران‌ناپذیری دیده یا در مواردی به یغما می‌رود، مهم‌ترین توقع از وزارت میراث فرهنگی و سایر نهادهای متولی، برخورد قانونی و موثر با متخلفان است.
وحدتی‌نسب، استاد تمام باستان‌شناسی کشور در پاسخ به این پرسش که درخواست او به‌عنوان یک باستان‌شناس از متولیان امر چیست و چه اقداماتی برای حل مشکلات ناشی از حفاری‌های غیرمجاز سوداگران باید صورت گیرد، گفت: «درخواست من به‌عنوان نماینده جامعه باستان‌شناسی ایران این است که وزارت میراث فرهنگی به‌طور محکم پشت بسته شدن صفحات مجازی گنج‌یابان بایستد.»
وی افزود: «این اقدام باید با همکاری و همراهی نهادهای قضایی و پلیس فتا انجام شود. ما لیستی از صفحاتی که دارند گنج‌یابی را هم در بستر تلگرام و هم در اینستاگرام تبلیغ می‌کنند، تهیه کرده‌ایم. درخواست واضح و اورژانسی نیز این است که در کنار فرهنگ‌سازی و آموزش دادن به مردم، صفحات مروجان گنج‌یابی به‌طور کامل بسته و مسدود شود. باید توجه داشت که این صفحات مجازی راه تنفسی برای شیادان و کلاهبرداران است.»
مسوولیت دولت و راهکار مقابله با بحران
فراگیر شدن حفاری‌های غیرمجاز و تشکیل کارزارهای مردمی و جمع‌آوری امضا برای مقابله با گنج‌یابان و حفاران غیرمجاز نشان‌دهنده وضعیت بحرانی محوطه‌های تاریخی کشور است و انتظار می‌رود که مسوولان امر اقداماتی فوری برای حل این مشکل انجام دهند. با توجه به شرایط کنونی به نظر می‌رسد بسته شدن صفحات مجازی تبلیغ‌کننده گنج‌یابی و استفاده از نیروهای محلی و یگان حفاظت میراث فرهنگی برای محافظت از یادگارهای تاریخی تمدن ایران از جمله مواردی است که باید مورد توجه قرار گیرد. برای حل مشکل حفاری غیرمجاز و تبلیغ گنج‌یابی در فضای مجازی ایران نیاز به یک رویکرد جامع و چندجانبه داریم. نخستین اقدام ضروری، تقویت قوانین و مقررات مربوط به حفاری‌های غیرمجاز و حفاظت از آثار تاریخی است. دولت باید با همکاری نهادهای قضایی مجازات‌های سنگین‌تری برای متخلفان در نظر بگیرد تا از تکرار این اقدامات جلوگیری شود.
نظارت دقیق بر فعالیت‌های مرتبط با گنج‌یابی در شبکه‌های اجتماعی و وب‌سایت‌ها نیز امری حیاتی است. پلیس فتا و دیگر نهادهای مربوطه باید به‌صورت فعال به شناسایی و مسدود کردن صفحات تبلیغ‌کننده گنج‌یابی بپردازند. همکاری با پلتفرم‌های اجتماعی برای حذف محتوای غیرمجاز و شناسایی کاربران متخلف می‌تواند به کاهش این فعالیت‌ها کمک کند.
فرهنگ‌سازی و آموزش در این زمینه نیز بسیار مهم است. برگزاری کارگاه‌ها، سمینارها و کمپین‌های آگاهی‌بخشی در مدارس، دانشگاه‌ها و جوامع محلی می‌تواند به افزایش آگاهی عمومی و کاهش تمایل به حفاری‌های غیرمجاز کمک کند. این اقدامات می‌توانند به مردم یادآوری کنند که حفاری‌های غیرمجاز نه‌تنها به تخریب آثار تاریخی منجر می‌شود بلکه هویت فرهنگی کشور را نیز تحت تاثیر قرار می‌دهد.
استفاده از ظرفیت‌های جامعه محلی برای نظارت بر محوطه‌های باستانی یکی دیگر از راهکارهای موثر است. ایجاد گروه‌های محلی برای گزارش فعالیت‌های مشکوک می‌تواند به کاهش حفاری‌های غیرمجاز کمک کند. همکاری با سازمان‌های جهانی مانند یونسکو و دیگر نهادهای فرهنگی نیز می‌تواند به تبادل تجربیات و آشنایی با بهترین شیوه‌ها برای حفاظت از میراث فرهنگی منجر شود.
در نهایت برای حل مشکل حفاری غیرمجاز و تبلیغ گنج‌یابی در فضای مجازی یک عزم ملی و همکاری بین نهادهای مختلف و جامعه ضروری است. در واقع تنها با ایجاد یک رویکرد جامع و هم‌افزا می‌توان از آثار تاریخی و فرهنگی کشور حفاظت کرد و هویت فرهنگی ایران را پاس داشت.
