جهان از دریچه سفر!
نادر نینوایی– سفرنامه‌ها به عنوان آثار ادبی و فرهنگی نقش بسزایی در انتقال تجربیات، دیدگاه‌ها و فرهنگ‌های مختلف ایفا می‌کنند. این نوشته‌ها نه‌تنها به ثبت خاطرات سفر نویسندگان می‌پردازند بلکه این فرصت را برای خوانندگان مهیا می‌کنند تا با فرهنگ، تاریخ، جغرافیا و آداب و رسوم مناطق مختلف آشنا شوند و طعم تاریخ و فرهنگ را بچشند. از سوی دیگر سفرنامه‌ها می‌توانند به عنوان منابع تحقیقی مهم برای پژوهشگران و علاقه‌مندان به تاریخ و جغرافیا نگریسته شوند و در عین حال با برانگیختن شوق سفر، نقشی مهم در پویایی صنعت گردشگری داشته باشند.
در دنیا چهره‌هایی نظیر ابن بطوطه و مارک تواین در دوره‌های مختلف در عرصه سفرنامه‌نویسی تجربه‌هایی قابل اتکا و خواندنی را به یادگار گذاشته و توانسته‌اند افق‌های دید بشر را درخصوص فرهنگ، آداب و رسم و جاذبه‌های تاریخی و طبیعی مناطق مختلف تعمیق بخشند.
در ایران نیز ناصرخسرو، شاعر و فیلسوف ایرانی که در قرن یازدهم میلادی می‌زیست پایه سفرنامه‌نویسی ادبی را گذاشت و البته فرصت آشنایی بیشتر با تاریخ در عین مرور خاطرات سفری پرحادثه و شنیدنی را فراهم آورد. در دوره‌های بعد هم موج سفرنامه‌نویسی در ایران ادامه یافت و در دوران معاصر اوج هنر سفرنامه‌نویسی در سفرنامه برادران امیدوار-دو برادری که با موتور دور دنیا را گشتند- نمایان شد.
در سال‌های اخیر مهدی گوهری تبدیل به یکی از چهره‌هایی شده که با برگزاری کارگاه‌هایی سفرنامه‌خوانی میل به خواندن و نوشتن سفرنامه را در بسیاری برانگیخته و تبدیل به چراغ راه این عرصه شده است.
رخلاف تصور رایج از کتابخوان نبودن ایرانیان، جلسات سفرنامه‌نویسی گوهری اما با استقبال مردمی مواجه شده و حضور سفرنامه‌نویسان برجسته کشور از عبدلله امیدوار گرفته تا منصور ضابطیان در جلسات سفرنامه‌خوانی گوهری موجب شده که بسیاری در محفل سفرنامه‌خوانی او حاضر شده و گوش جان به ماجرای سفر، سفرنویس‌های ایرانی بسپارند.
برای آگاهی از اهمیت سفرنامه‌نویسی و سفرنامه‌خوانی و تاثیرات و فایده‌های مرور دستنویس‌های سفر به سراغ مهدی گوهری رفتیم و پای صحبت‌های او نشستیم. مشروح مصاحبه «جهان‌صنعت» با این سفرنامه‌نویس و سفرنامه پژوه ایرانی در پی می‌آید.
شاید برای بسیاری از مخاطبان سوال باشد که اصولا چرا باید سفرنامه بخوانند و خواندن و نوشتن سفرنامه چه بهره‌ای برای آنها در پی دارد. به نظر شما اصولا چرا سفرنامه نوشتن و خواندن مهم است؟
برای پاسخ به این سوال بهتر است ابتدا تعریفی کوتاه از سفرنامه ارائه کنیم. سفرنامه نوشته‌ای است که در آن در مورد یک موقعیت مکانی در یک زمان مشخص صحبت می‌شود اما اگر تنها این دو مورد را برای تعریف سفرنامه کافی بدانیم آن را می‌توان گزارش سفر هم نامید و فرقی نمی‌کند چه کسی بنویسد زیرا اثری از احساس و درک فرد سفر کرده در آن وجود ندارد. سفرنامه یک عنصر دیگر هم باید داشته باشد تا بتوان آن را سفرنامه نامید و آن عنصر روایت است. روایت یعنی دخیل کردن حس و حال و برداشت شخصی از آنچه دیده و درک کردیم. حال دیگر سفرنامه دو شخص همسفر هم یکسان نخواهد بود. اکنون که با تعریف سفرنامه آشنا شدیم، می‌توانیم از اهمیت آن راحت‌تر صحبت کنیم. شاید یک نگاه این باشد که خواندن سفرنامه می‌تواند کار فرهنگی باشد یا باعث افزایش سرانه مطالعه شود اما از نظر من باید خیلی خودخواهانه به سراغ سفرنامه‌ها رفت زیرا سود شخصی مطالعه سفرنامه بسیار است و می‌تواند نگاه و کیفیت سفر شما را افزایش دهد. سفرنامه می‌تواند شما را با جهان‌بینی سفرنامه‌نویس آشنا کند؛ اینکه در نگاه او چه جزئیاتی مهم است. افزون بر این آشنایی با دیدگاه سفرنامه‌نویس، شما را با دیدگاهی متفاوت درخصوص سفر آشنا می‌کند، باز شدن یک افق جدید بر نگاه ما به سفر می‌تواند لذت ما از سفر را نیز افزایش دهد.
از سوی دیگر سفرنامه‌ها ابزاری بسیار ارزشمند برای آشنایی ما با تاریخ هستند. وقتی حرف از مطالعه تاریخ به میان می‌آید اکثرا یاد حفظ کردن اعداد سال‌ها و نام پادشاهان و امتحان دادن می‌افتیم و حس ناخوشایند این روش آموزشی نادرست همراه ماست و این باعث می‌شود مطالعه تاریخ مورد علاقه اکثر افراد جامعه نباشد اما سفرنامه‌های تاریخی، تاریخ را با طعم سفر به ما هدیه می‌دهند. همانند طعم تلخ دارویی که با شربتی شیرین همراه می‌شود. حال تاریخ رنگ و بوی سفر گرفته و همانند یک داستان می‌شود با سفرنامه‌نویس در تاریخ سفر کرد.
افزون بر این کتاب‌های تاریخ بیشتر به تاریخ شاهان و جنگ‌ها می‌پردازند و کمتر به سوی مردم چرخیده و از حال آنها می‌گویند، در صورتی که حال و روز مردم از جمله نوع لباس، خوراک، سرگرمی و تعامل آنها با هم بخش مهم و جذاب تاریخ است که برای آگاهی از آنها سفرنامه‌ها به یاری ما می‌شتابند؛ جایی که تاریخ‌نویسان در ثبت آن کم‌کاری کردند. در مورد اهمیت سفرنامه‌ها می‌توان ساعت‌ها صحبت کرد.
چه مدت است که کارگاه‌های سفرنامه‌خوانی را برگزار می‌کنید و محورهای جلسات شما حول چه موضوعاتی می‌گردد و بیشتر در محافل سفرنامه‌خوانی به چه نکاتی تاکید و اشاره می‌کنید؟
جلسات سفرنامه‌خوانی از ۲۲ آبان۱۴۰۰ در یک جمع علاقه‌مند به سفر آغاز و تا نیمه مرداد۱۴۰۴، ۸۴ جلسه برگزار شد.
از حدود ۱۷سال پیش که وارد رشته کوهنوردی شدم برای صعود به قله‌های مختلف روشم کسب اطلاعات از طریق مطالعه گزارش‌های صعود دیگر صعودکنندگان بود. بسیاری از این گزارش‌ها را با علاقه می‌خواندم و این شروع علاقه من به سفرنامه‌ها شد اما ایده برگزاری جلسات سفرنامه‌خوانی مربوط به دورهمی‌های دوستانه‌ای است که در خانه یکی از دوستان به نام علیرضا سعادت برگزار می‌شد. در این دورهمی‌های دوستانه که پاتوق اهالی سفر بود، خاطرات مهیج و نابی رد و بدل می‌شد؛ خاطراتی که نگاه انسان را به سفر تغییر می‌داد و گاهی بسیار شنیدنی بودند اما نکته مهم برای من این بود که شما تنها زمانی می‌توانید از لذت شنیدن این خاطرات بهره‌مند شوید که در این دورهمی حضور داشته باشید. پرسش اینجاست که چرا نباید این خاطرات برای دیگران هم قابل دسترسی باشند.
وقتی با دوستان از نوشتن سفرنامه حرف می‌زدم از سخت بودن نوشتن و این توجیه که کار خاصی نکردیم که بنویسیم، مواجه می‌شدم. سخت بودن نوشتن برای ما ایرانیان مشکل جدیدی نیست و ما عادت به حرف زدن را بیشتر از نوشتن داریم.
این نکات مرا یاد شروع دوران روزنامه‌نگاری خودم انداخت وقتی هنوز نوشتن برایم سخت بود اما راه‌حلی که برای خودم یافتم خواندن، خواندن و خواندن بود، تا ذهن پر از کلمات شود و سپس سریز کلمات ذهن بر کاغذ بریزد و نوشتن آغاز شود. تصمیم گرفتم این روش را امتحان کنم و در کنار دوستان شروع به خواندن سفرنامه‌ها کنیم. می‌خواستم متوجه شویم که حتما قرار نیست اتفاق بسیار بزرگی رقم بخورد تا بنویسیم تا ببینیم دیگران از چه و چگونه می‌نویسند.
در جلسات سفرنامه‌خوانی هر بار یک کارشناس یا نویسنده در کنار ما حضور دارد یا یک سفرنامه یا یک موضوع را از دل سفرنامه‌ها بررسی کنیم. موضوعاتی مانند کودکی در سفرنامه‌ها، تهران در سفرنامه‌ها، خوراک ایرانی در سفرنامه‌ها، ایل بختیاری و قشقایی در سفرنامه‌ها و موضوعات تحقیقاتی زیادی را به کمک سفرنامه‌ها بررسی کردیم.
به نظر شما سفرنامه‌خوانی و سفرنامه‌نویسی می‌تواند چه تاثیری بر توسعه و رونق صنعت گردشگری داشته باشد؟
گاهی خواندن سفرنامه‌ای از یک مقصد، رد ذهن در مخاطب ایجاد می‌کند. درواقع با خواندن سفرنامه با مقصدی مواجه می‌شویم که با تمام وجود دوست داریم آن را درک و لمس کنیم اما رویای سفر چگونه در ذهن ما شکل می‌گیرد؟ گاهی دیدن یک فیلم سینمایی یا در مواردی دیدن یک پست در فضای مجازی یا دریافت آگهی یک آژانس گردشگری. این موارد باوجود جذابیت، اطلاعاتی از جنس تبلیغ هستند و سعی در بزرگ‌نمایی زیبایی آن مقصد در آنها نمایان‌تر از نمایش واقعیت است. در این میان سفرنامه‌ها از حس یک فرد نسبت به آن مقصد از تعاملش با انسان‌ها می‌گویند بنابراین می‌توان از سفرنامه به عنوان منبعی قابل اتکاتر برای آشنایی با یک مقصد و حتی شکل دادن یک رویای واقعی استفاده کرد. از سوی دیگر سفرنامه ما را با مقاصد متنوع و کمتر شناخته‌شده آشنا می‌کند؛ مقاصدی که چیزی از آنها در تبلیغات‌های پر زرق و برق نمی‌بینیم. سفرنامه‌ها ابزاری مهم در جهت معرفی مقاصد گردشگری هستند و می‌توان از آنها در بازاریابی گردشگری بهره جست.
در جلسات شما خواندن سفرنامه‌های قدیمی نظیر خواندن سفرنامه ناصرخسرو هم طرف توجه بوده است. اهمیت خواندن سفرنامه‌های قدیمی در چیست و چه چیزهایی می‌توان از این سفرنامه‌ها آموخت؟
سفرنامه‌های قدیمی حاوی اطلاعات بسیار ارزشمندی هستند و یکی از منابع مهم پژوهشگران تاریخ به شمار می‌روند. شما در کتاب‌های متداول تاریخ کمتر چیزی از روابط مردم با یکدیگر از نوع سرگرمی بزرگسالان و کودکان، از نوع پوشش، از میزان امنیت و بسیاری موارد دیگر می‌خوانید؛ مطالبی که به شکل گسترده در سفرنامه‌ها وجود دارد.
امروز اگر بخواهید در مورد مردم دوران قاجار تحقیق کرده یا اطلاعاتی درخصوص این دوره تاریخی به دست آورید، حتما باید به سفرنامه‌ها مراجعه کنید. ناصر خسرو هم یکی از سفرنامه‌نویسان بزرگ تاریخ ایران است که در جلسات متعددی به بررسی سفرنامه ایشان از زوایای مختلف پرداختیم.
اگر بخواهید چند سفرنامه معاصر را که به لحاظ قلم و تجربه روایت شده شاخص هستند نام ببرید و توصیه کنید که علاقه‌مندان بخوانند، به چه کتاب‌هایی اشاره می‌کنید؟
منصور ضابطیان شناخته‌شده‌ترین سفرنامه‌نویس حال حاضر ایران است. ایشان به واسطه سابقه روزنامه‌نگاری و چهره تلویزیونی بودن، سفرنامه‌های جذاب و پرطرفداری می‌نویسد. رضا امیرخانی هم نویسنده‌ای است که باوجود رمان‌نویسی سه سفرنامه هم نوشته است. سفرنامه از کاپ تا کیپ رضا پاکروان هم انتخاب خوبی برای آشنایی با یک سفر ماجراجویانه با دوچرخه است اما در اوج سفرنامه‌های معاصر باید به سفرنامه برادران امیدوار اشاره کرد؛ برادرانی که با موتور به شناخت دنیای ناشناخته می‌پردازند.
توصیه شما به علاقه‌مندان به سفرنامه‌نویسی چیست؟ اصولا نوشتن سفرنامه را چطور باید شروع کرده و پیش ببریم؟
در ابتدای مسیر نوشتن کاری سخت و حتی غیرممکن می‌نماید اما اگر از این مانع عبور کنید نوشتن یکی از لذت بخش‌ترین کارهای روزمره‌تان خواهد شد.
برای شروع نوشتن باید زیاد خواند. خوشبختانه ما سفرنامه‌های زیاد و متنوعی برای هر سلیقه به زبان فارسی داریم که مطالعه آنها کمک بزرگی است. در مرحله بعدی نوشتن اتفاقات روزانه می‌تواند مفید باشد. می‌توانیم هر روز زمانی را برای نوشتن آنچه در آن روز اتفاق افتاده اختصاص بدهیم و علاوه بر اتفاقات، حس خودمان را هم در مورد هر رخداد بنویسیم.
با این روش به زودی نوشتن را در سفر هم همراه خود خواهیم داشت. حال اگر تصمیم بگیرید از سفرتان سفرنامه‌ای هر چند شخصی بنویسید، عمیق و دقیق‌تر به اطراف نگاه می‌کنید و می‌توانید جزئیاتی بهتر برای نوشتن داشته باشید. وقتی برای نوشتن دست به قلم می‌شوید، خاطرات سفر بار دیگر برایتان مرور می‌شود و شما یک‌بار دیگر حال و هوای سفر را برای خود زنده می‌کنید.
