جای خالی ابزارهای نوین
مونا حاجی علی‌اصغر، کارشناس ارشد بازار سرمایه
بازار سرمایه ایران باوجود پیشرفت‌های قابل توجه در حوزه ابزارهای مالی، هنوز با کمبودها و نواقص ساختاری مهمی مواجه است که مانع از تحقق پتانسیل کامل آن شده است. یکی از اصلی‌ترین چالش‌ها در زمینه ابزارهای مشتقه است؛ قراردادهای اختیار معامله که در بورس ایران معرفی شده‌اند به‌دلیل نقدشوندگی پایین، تنوع محدود دارایی پایه و نبود بازارسازهای حرفه‌ای نتوانسته‌اند جایگاه واقعی خود را در بازار پیدا کنند و توسعه آنها با موانع جدی روبه‌رو است، همچنین قراردادهای آتی که در حال حاضر تنها در حوزه کالاهایی مانند سکه و زعفران در بورس کالا فعال هستند، هنوز به شکل مطلوب و گسترده در بازار سهام پیاده‌سازی نشده‌اند؛ امری که موجب محدود شدن ابزارهای پوشش ریسک و مدیریت نوسانات برای فعالان بازار سهام شده است.
در حوزه صندوق‌های نوآورانه، بازار سرمایه کشور به شدت به توسعه صندوق‌های سرمایه‌گذاری جسورانه نیاز دارد که بتوانند تامین مالی استارتاپ‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان را تسهیل کنند اما متاسفانه رشد این صندوق‌ها بسیار کند بوده است. علاوه‌براین، صندوق‌های پوشش ریسک که می‌توانند ابزار مهمی برای تنوع‌بخشی به پرتفوی و کاهش ریسک سرمایه‌گذاران حرفه‌ای باشند، هنوز در بازار ایران وجود ندارند و این خلأ، بازار سرمایه را در برابر ریسک‌های سیستماتیک آسیب‌پذیر می‌سازد.
در بخش ابزارهای تامین مالی شرکتی، اکثریت اوراق بدهی منتشر شده به صورت اوراق اجاره یا مرابحه است و هنوز اوراق قرضه شرکتی با نرخ شناور یا قابل تبدیل به سهام جایگاه مناسبی نیافته‌اند، همچنین ابزارهای متنوع بازار بدهی که در سایر کشورها نظیر صکوک منفعت یا اوراق مشارکت پروژه‌ای با تنوع بالا وجود دارد، در ایران بسیار محدود بوده و این امر باعث کاهش گزینه‌های تامین مالی بلندمدت برای شرکت‌ها شده است.
یکی دیگر از ضعف‌های مهم بازار سرمایه ایران، فقدان ابزارهای پوشش ریسک ارزی و نرخ بهره است. در شرایطی که نوسانات نرخ ارز و نرخ سود بانکی بسیار شدید است، نبود ابزارهایی مانند قراردادهایSwap ارزی یا مشتقات نرخ بهره، فعالان اقتصادی و مالی را در برابر این نوسانات به شدت آسیب‌پذیر کرده و ریسک‌های قابل‌توجهی را بر آنها تحمیل می‌کند. علاوه‌براین امکان سرمایه‌گذاری در بازارهای بین‌المللی از طریق صندوق‌های سرمایه‌گذاری خارجی برای سرمایه‌گذاران ایرانی فراهم نیست در حالی که وجود چنین ابزارهایی می‌تواند به تنوع‌بخشی پرتفوی و بهبود مدیریت ریسک کمک قابل توجهی کند و از تمرکز زیاد سرمایه در بازار داخلی جلوگیری نماید.
در نهایت بازار سرمایه ایران هنوز از لحاظ فناوری‌های نوین و دیجیتال نیز با عقب‌ماندگی قابل‌توجهی روبه‌رو است. زیرساخت‌های فین‌تک در معاملات آنلاین، تحلیل داده‌ها و احراز هویت دیجیتال هنوز به طور کامل شکل نگرفته‌اند و ابزارهایی مبتنی بر API باز، مشاوران رباتیک (Robo-Advisor)، هوش‌مصنوعی و فناوری بلاکچین جای بسیار زیادی برای رشد دارند. این عقب‌ماندگی در تحول دیجیتال باعث شده تا عمق بازار و کارایی آن در جذب سرمایه و مدیریت ریسک محدود شود و فرصت‌های فراوانی برای بهبود و توسعه در این حوزه باقی بماند بنابراین رفع این کمبودها و ارتقای زیرساخت‌ها نقش کلیدی در رشد پایدار و ارتقای بهره‌وری بازار سرمایه ایران ایفا خواهد کرد.
