جایکا و متحدان غربی؛ اتحادی برای تغییر توازن قوا در جهان
پوریا لوایی– آژانس همکاری بین‌المللی ژاپن (جایکا) با شعار توسعه پایدار و کاهش فقر، در بیش از ۱۵۴ کشور جهان فعالیت می‌کند اما پشت پرده پروژه‌های بشردوستانه این نهاد، اهدافی ژئوپلیتیکی نهفته است که با همکاری نزدیک با آژانس‌های غربی، به‌ویژه برای مقابله با نفوذ چین، همسو شده است.
نقش دوگانه جایکا در توسعه جهانی و منافع ژئوپلیتیکی
آژانس همکاری بین‌المللی ژاپن (جایکا)، تاسیس شده در سال ۱۹۷۴، به‌عنوان یکی از نهادهای پیشرو در توسعه بین‌المللی، ماموریت خود را ترویج رشد پایدار و کاهش فقر در کشورهای در حال توسعه تعریف کرده است. این آژانس با فعالیت در بیش از ۱۵۴کشور، از طریق کمک‌های مالی، وام‌های توسعه‌ای و همکاری‌های فنی، پروژه‌هایی در حوزه‌های سلامت، آموزش، زیرساخت، آب و بهداشت محیط اجرا می‌کند. با این حال، بررسی دقیق فعالیت‌های جایکا نشان می‌دهد که این نهاد فراتر از اهداف بشردوستانه، در راستای منافع ژئوپلیتیکی ژاپن و هم‌پیمانان غربی‌اش، به‌ویژه در مقابله با نفوذ فزاینده چین، عمل می‌کند. همکاری‌های نزدیک جایکا با آژانس‌هایی مانند USAID، GIZ و AFD و مشارکت در ابتکاراتی چون شبکه بلودات و دالان رشد آسیا-آفریقا (AAGC)این همسویی راهبردی را آشکار می‌سازد.
اهمیت ژئوپلیتیکی فعالیت‌های جایکا
جایکا نه‌تنها یک نهاد توسعه‌ای، بلکه ابزاری برای پیشبرد سیاست خارجی ژاپن و تقویت جایگاه این کشور در رقابت‌های جهانی است. عراق، هند، آفریقا و جنوب شرق آسیا از جمله مناطقی هستند که جایکا با پروژه‌های زیرساختی و توسعه‌ای خود، به دنبال ایجاد توازن در برابر ابتکار کمربند و جاده چین (BRI) است. این ابتکار چین، با هدف گسترش نفوذ اقتصادی و سیاسی پکن از طریق سرمایه‌گذاری‌های عظیم در زیرساخت‌های جهانی، رقبای غربی و ژاپن را به تکاپو انداخته است. جایکا با تامین مالی پروژه‌هایی مانند توسعه جاده‌های مرزی در آروناچال هند یا احداث نیروگاه دیزلی ۱۵مگاواتی در جزایر آندامان جنوبی، به تقویت توانمندی‌های هند در برابر چین کمک می‌کند. این پروژه‌ها که به ظاهر توسعه‌ای هستند، به هند امکان پایش فعالیت‌های دریایی چین در اقیانوس هند و دریای جنوبی چین را می‌دهند و نقشی کلیدی در استراتژی گروه چهارجانبه (Quad) ایفا می‌کنند. در آفریقا نیز جایکا با پروژه‌هایی مانند پل روگذر ریلی بین تانزانیا و زامبیا و خط انتقال برق آبی در کامپالا اوگاندا، به دنبال محدود کردن سلطه چین در مناطقی است که برای امنیت دریایی و توسعه اقتصادی حیاتی هستند. این تلاش‌ها، همراه با حضور نظامی ژاپن در جیبوتی از سال ۲۰۱۱، نشان‌دهنده عزم توکیو برای حفظ منافع خود در برابر نفوذ روزافزون پکن است. علاوه بر این، مشارکت جایکا در دالان رشد آسیا- آفریقا (AAGC) و همکاری غیرمستقیم با شبکه بلودات -ابتکاری که توسط ایالات متحده، ژاپن و استرالیا برای ارائه جایگزینی شفاف و باکیفیت در برابر BRI راه‌اندازی شده- نقش جایکا را به‌عنوان بازوی توسعه‌ای ژاپن در رقابت ژئوپلیتیکی برجسته می‌کند.
همکاری‌های راهبردی با آژانس‌های غربی
جایکا با آژانس‌های توسعه‌ای غربی مانند USAID، GIZ و AFD همکاری‌های گسترده‌ای دارد که فراتر از اهداف توسعه‌ای، به تحقق منافع مشترک غرب و ژاپن کمک می‌کند. به‌عنوان مثال، همکاری جایکا و USAID در غنا که در جولای ۲۰۲۳ با امضای تفاهمنامه‌ای برای تقویت سیستم‌های بهداشتی در پنج منطقه شمالی این کشور آغاز شد، بر بهبود خدمات درمانی، به‌ویژه برای سلامت مادران و کودکان، تمرکز دارد. این پروژه که شامل ارتقای امکانات بهداشتی و آموزش کارکنان است، نمونه‌ای از تلاش‌های مشترک برای پاسخ به نیازهای حیاتی است. همچنین، در حوزه آب و بهداشت، جایکا و USAID از سال ۲۰۱۲ برای ترویج سرمایه‌گذاری‌های بخش خصوصی در جنوب صحرای آفریقا همکاری کرده‌اند تا با رفع شکاف‌های مالی، دسترسی به آب آشامیدنی سالم را افزایش دهند. همکاری با GIZ نیز در پروژه‌های توسعه شهری، مانند مدیریت پسماند در کامبوج، برجسته است. در اوت ۲۰۲۳، جایکا و GIZ تحت پروژه «شهر هوشمند» در سیم ریپ، برای بهبود جمع‌آوری، بازیافت و دفع زباله همکاری کردند. این ابتکار که بخشی از تلاش برای تحقق اهداف توسعه پایدار است، به ایجاد شهرهای پایدار و قابل سکونت کمک می‌کند. در حوزه تغییرات اقلیمی، همکاری جایکا و AFD در پروژه وام برنامه تغییرات اقلیمی اندونزی (ICCPL) بین سال‌های ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۰، با اعطای ۸۰۰میلیون یورو وام، سیاست‌های کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و آمادگی برای بلایای طبیعی را در اندونزی تقویت کرد. این پروژه‌ها نشان‌دهنده هم‌افزایی جایکا با آژانس‌های غربی برای پیشبرد اهداف مشترک، از پایداری محیط‌زیست تا مقابله با چالش‌های جهانی است.
پشت‌پرده اهداف توسعه‌ای
اگرچه ماموریت اعلامی جایکا بر کمک‌های بشردوستانه و توسعه پایدار متمرکز است اما پروژه‌های این آژانس اغلب با اهداف ژئوپلیتیکی و اقتصادی ژاپن و متحدانش گره خورده‌اند. به‌عنوان مثال، وام‌های ۳۶۰۰میلیارد ینی جایکا برای پروژه‌های مترو، انتقال برق و مدیریت آب در شهرهای هند، نه‌تنها زیرساخت‌های این کشور را تقویت می‌کند، بلکه ژاپن را به‌عنوان جایگزینی معتبر و شفاف در برابر سرمایه‌گذاری‌های چین معرفی می‌کند. این پروژه‌ها، با ایجاد وابستگی اقتصادی به فناوری‌ها و شرکت‌های ژاپنی، نفوذ بلندمدت توکیو را تضمین می‌کنند. منتقدان معتقدند که تمرکز جایکا بر استانداردهای غربی و ژاپنی ممکن است نیازهای محلی را در برخی موارد نادیده بگیرد. برای نمونه، پروژه‌های زیرساختی در هند و آفریقا، اگرچه مزایای ملموسی مانند بهبود دسترسی به خدمات پایه ارائه می‌دهند اما گاهی با اولویت‌های ژئوپلیتیکی طراحی شده‌اند که ممکن است با بافت فرهنگی یا نیازهای محلی همخوانی کامل نداشته باشند. با این حال، نمی‌توان انکار کرد که پروژه‌های جایکا، از بیمارستان‌ها و سیستم‌های آب در غنا تا زیرساخت‌های شهری در کامبوج، تاثیرات مثبتی بر جوامع محلی داشته‌اند.
نتیجه‌گیری
فعالیت‌های جایکا در سطح جهانی، از آفریقا تا جنوب آسیا، نمونه‌ای از تعادل ظریف بین کمک‌های بشردوستانه و پیشبرد منافع ژئوپلیتیکی است. همکاری‌های این آژانس با USAID، GIZ و AFD و مشارکت در ابتکاراتی مانند AAGC و شبکه بلودات، نشان‌دهنده نقش آن در تقویت جایگاه ژاپن و غرب در رقابت با چین است.
پروژه‌هایی مانند توسعه زیرساخت‌های هند، بهبود سلامت در غنا یا مدیریت پسماند در کامبوج، در حالی که نیازهای فوری جوامع را برآورده می‌کنند، به‌طور همزمان نفوذ ژاپن را در مناطق کلیدی گسترش می‌دهند. جایکا، با تلفیق اهداف توسعه‌ای و راهبردی، نه‌تنها به‌عنوان یک نهاد بشردوستانه، بلکه به‌عنوان ابزاری برای حفظ توازن قوا در منطقه هند-اقیانوس آرام و فراتر از آن عمل می‌کند. این دوگانگی، پیچیدگی نقش آژانس‌های توسعه‌ای در دنیای امروز را به‌خوبی نشان می‌دهد.
