جایکا و بازی بزرگ ژاپن در خاورمیانه؛ نفت، قدرت و دیپلماسی نرم
پوریا لوایی– ژاپن از طریق آژانس همکاری بین‌المللی ژاپن (جایکا) و کمک مستقیم دولت نزدیک به ۱۱میلیارد دلار وام توسعه‌ای به عراق اختصاص داده تا زیرساخت‌های کلیدی مانند آب، برق و نفت را بازسازی کند که این سرمایه‌گذاری‌ها نه‌تنها به ثبات اقتصادی عراق کمک می‌کند بلکه موقعیت ژاپن را در بازار انرژی غرب آسیا تقویت می‌کند و همچنین در تحقق طراحی آمریکایی برای غرب آسیا نقش‌آفرینی می‌کند.
از سال ۲۰۰۳ و پس از سقوط رژیم صدام حسین، عراق با چالش‌های عمیق بازسازی روبه‌رو شده است. جایکا به عنوان بازوی اصلی کمک‌های توسعه‌ای ژاپن از سال ۲۰۰۵ وارد این عرصه شده و با تمرکز بر وام‌های کمک‌های رسمی توسعه (ODA)، پروژه‌های زیرساختی را در عراق حمایت کرده است. این همکاری‌ها که اغلب با سازمان ملل متحد (UNDP) همخوانی دارد، بخشی از استراتژی ژاپن برای حمایت از بازسازی خاورمیانه است. تا دسامبر ۲۰۲۴، عراق ۳۶ وام ODA از ژاپن دریافت کرده که مجموع آن به حدود ۱۱میلیارد دلار می‌رسد و هدف اعلامی آنها بهبود خدمات عمومی و تنوع اقتصادی است. این وام‌ها شامل ۳۴ وام پروژه‌ای در بخش‌های حیاتی و دو وام سیاستگذاری توسعه‌ای می‌شود که براساس گزارش‌های UNDP و جایکا، بر پروژه‌های بلندمدت تمرکز دارند.
پروژه‌های کلیدی جایکا در عراق
جایکا پروژه‌های متعددی در بخش‌های زیرساختی، انرژی و صنعت در عراق اجرا یا حمایت کرده است. این پروژه‌ها اغلب از طریق وام‌های کم‌بهره ODA تامین مالی و با نظارت سازمان ملل اجرا می‌شوند و بخش‌هایی مانند نفت، حمل‌ونقل، صنعت و سلامت را پوشش می‌دهند. در ادامه برخی از برجسته‌ترین پروژه‌ها با جزئیات بیشتر توضیح داده می‌شود تا نقش آنها در بازسازی عراق روشن‌تر شود.
پروژه بهبود تامین آب بصره
Basra Water Supply Improvement Project: این پروژه عظیم که بخش‌های اصلی آن در سال ۲۰۲۲ تکمیل شد، شامل ساخت تاسیسات تصفیه آب، لوله‌کشی و ایستگاه‌های پمپاژ است تا آب پایدار و تمیز را برای بیش از ۲ میلیون نفر در بصره فراهم کند. بصره به عنوان مرکز نفتی عراق با بحران آب ناشی از آلودگی رودخانه شط العرب روبه‌رو بود؛ این پروژه با بودجه‌ای از وام کمک‌های توسعه‌ای، سیستم‌های مدرن فیلتراسیون و توزیع را معرفی کرده تا دسترسی به آب آشامیدنی را از ۵۰درصد به بیش از ۸۰درصد افزایش دهد و در نتیجه بیماری‌های مرتبط با آب را کاهش دهد.
نیروگاه هیدروالکتریک درالوک (Deralok Hydropower Plant): واقع در استان دهوک اقلیم کردستان عراق، با ظرفیت ۳۷ مگاوات، در حال تکمیل است و برق را به شبکه ملی تزریق می‌کند. پروژه شامل ساخت سد، توربین‌ها و خطوط انتقال است و هدف آن کاهش وابستگی به نیروگاه‌های سوخت فسیلی است. با بهره‌برداری کامل تا سال ۲۰۲۵، انتظار می‌رود برق کافی برای ۱۰۰هزار خانوار تامین شود و همچنین به کنترل سیلاب و آبیاری کشاورزی کمک کند که در منطقه کوهستانی کردستان حیاتی است.
پروژه ارتقای پالایشگاه بصره
Basra Refinery Upgrading Project: بزرگ‌ترین پروژه جایکا در عراق از نظر بودجه، شامل شش فاز است که آخرین فاز آن، فاز شش در نوامبر ۲۰۲۴ با وام ۳۸۸میلیون دلاری امضا شد. این پروژه توسط شرکت ژاپنی JGC اجرا می‌شود و شامل ساخت واحدهای جدید کرکینگ سیال، تقطیر خلأ و گوگردزدایی نفت سبک است. ظرفیت پالایش روزانه را از ۱۴۰هزار بشکه به بیش از ۲۸۰هزار بشکه افزایش می‌دهد، هزاران شغل مستقیم ایجاد کرده و استانداردهای زیست‌محیطی سوخت را بهبود می‌بخشد که برای صادرات نفت عراق ضروری است.
طرح استاد شهر اربیل
(Erbil Masterplan): همکاری با دولت اقلیم کردستان برای به‌روزرسانی برنامه‌ریزی شهری اربیل شامل پروژه‌های آب، فاضلاب، برق و حمل‌ونقل است. این طرح در سال ۲۰۲۲ مورد بحث قرار گرفت و شامل مطالعات GIS برای نقشه‌برداری شهری است که به مدیریت رشد جمعیت و جلوگیری از مشکلات زیرساختی کمک می‌کند. علاوه بر این، جایکا پروژه‌هایی مانند بهبود بنادر ام‌قصر و خورالزبیر را حمایت کرده که ظرفیت باربری را افزایش می‌دهد و تجارت را تسهیل می‌کند.
دلایل اصلی و پشت‌پرده سرمایه‌گذاری‌های جایکا در عراق
سرمایه‌گذاری‌های جایکا در عراق، فراتر از کمک‌های ظاهری، ریشه در منافع ژئوپلیتیک و اقتصادی ژاپن دارد. ژاپن به عنوان سومین اقتصاد بزرگ جهان و واردکننده ۹۰درصدی نفت خود
به شدت به ثبات بازار انرژی خاورمیانه وابسته است. عراق با ذخایر عظیم نفتی (پنجمین رتبه جهانی)، یک منبع کلیدی برای تامین انرژی ژاپن است بنابراین حمایت از بازسازی پالایشگاه‌ها و زیرساخت‌های نفتی مانند پروژه بصره، تضمین‌کننده دسترسی بلندمدت به نفت ارزان و پایدار است.
این سرمایه‌گذاری‌ها ژاپن را در برابر رقبایی مانند چین (با پروژه‌های عظیم «کمربند و جاده» در عراق) و ایالات متحده (با تمرکز بر نفت غربی) رقابت می‌کند و نفوذ توکیو را در بغداد افزایش می‌دهد. از منظر ژئوپلیتیک، عراق به عنوان پلی بین آسیا و اروپا عمل می‌کند- برای مثال در پروژه «جاده توسعه» (Development Road) که قرار است عراق را به ترکیه و اروپا متصل کند. جایکا با حمایت از حمل‌ونقل و بنادر، ژاپن را در این کریدور استراتژیک وارد می‌کند که می‌تواند مسیرهای تجاری ژاپن به اروپا را کوتاه‌تر و ایمن‌تر کند و از وابستگی به تنگه هرمز (تحت نفوذ ایران) بکاهد.
علاوه بر این، این پروژه‌ها فرصت‌های تجاری برای شرکت‌های ژاپنی مانند JGC ایجاد می‌کنند: قراردادهای ساخت، آموزش نیروی کار و فروش فناوری‌های ژاپنی (مانند تجهیزات هیدروالکتریک) که به صادرات ژاپن کمک کرده و زنجیره تامین جهانی آن را در خاورمیانه تثبیت می‌کند.
پشت‌پرده این سرمایه‌گذاری‌ها بخشی از دیپلماسی اقتصادی ژاپن برای مقابله با نفوذ چین در منطقه است، جایی که ژاپن با وام‌های نرم (کم‌بهره) نفوذ نرم خود را افزایش می‌دهد بدون نیاز به حضور نظامی مستقیم و در عین حال، اقتصاد نفت‌محور عراق را به سمت تنوع (مانند صنعت و انرژی تجدیدپذیر) سوق می‌دهد تا ثبات بلندمدت تامین شود.
جایکا به عنوان یک آژانس همکار با نهادهای آمریکایی و غربی به انجام فعالیت در پازل کلان طراحی شده بلوک غرب برای منطقه غرب آسیا نیز می‌پردازد.
سرمایه‌گذاری‌های جایکا در عراق، با پروژه‌هایی مانند بصره و درالوک، نه‌تنها بازسازی این کشور را تسریع می‌کند بلکه منافع ژاپن در انرژی، تجارت و ژئوپلیتیک را تامین می‌کند.
با ادامه این همکاری‌ها تا ۲۰۳۰ و همخوانی با برنامه توسعه ملی عراق، انتظار می‌رود این پروژه‌ها به ثبات منطقه‌ای کمک کنند و ژاپن را به عنوان شریک کلیدی غرب آسیا تثبیت کنند.
