تیغ دولبه برای بازار کار

سارا اصغری– خروج و ساماندهی اتباع افغانستانی از ایران، موضوعی بود که پیش از جنگ ۱۲روزه رژیم صهیونیستی علیه ایران، تصمیم آن از سوی دولت گرفته شده بود اما بهدلیل مسائل امنیتی پس از جنگ، این تصمیم سرعت عمل بیشتری به خود گرفت. خروج کارگران افغان از بازار کار ایران، اگرچه اقدامی برای احیای نظم قانونی بهشمار میرود اما در لایههای پنهان خود میتواند زنگ هشداری برای بازار کار ایران بهشمار رود؛ در حقیقت این ساماندهی میتواند همانند یک تیغ دولبه عمل کند از یکسو میتواند فرصتی برای ساماندهی بازار کار و کاهش فشار بر منابع کشور باشد و از سوی دیگر در کوتاهمدت چالشهای اقتصادی و اجتماعی قابلتوجهی ایجاد کند که البته موفقیت در مدیریت این انتقال به برنامهریزی دقیق، حمایت از نیروی کار داخلی و تقویت زیرساختها بستگی دارد.
براساس آخرین آمارهای رسمی اعلامشده از سوی وزارت کشور حدود ۶میلیون و ۱۰۰هزار نفر اتباع افغانستانی در ایران حضور دارند که براساس استاندارد جهانی حضور اتباع در یک کشور میتواند در حد ۳درصد باشد که براساس جمعیت ایران میتواند معادل ۲میلیون و ۷۰۰هزار نفر شود؛ البته این آمار رسمی است که کارشناسان درباره صحت و سقم آن مردد هستند و کارشناسان براساس آمارهای غیررسمی و میدانی این آمار را تا ۹میلیون نفر نیز تخمین زدهاند؛ آماری که براساس جمعیت حدود ۹۰میلیون نفری ایران، شامل ۱۰درصد جمعیت کشور میشود.
روایتی از حضور ۴دهه اتباع خارجی در بازارکار ایران
چهار دهه از حضور اتباع و مهاجران افغان در کشور و حضور ملموس آنها در بازار کار ایران به ویژه در حوزه ساختوساز و صنعت مسکن میگذرد، بهگونهای که نقش کارگران افغان در امور عمرانی کشور غیرقابل انکار است. نرخ پایین دستمزد کارگران خارجی و بیمه نبودن آنها از سوی کارفرما، مزید بر علت شده تا کارفرمایان در صنعت ساختمان و شرکتهای پیمانکاری به استفاده از این نیروی کار ارزان ترغیب شوند. حال آیا با خروج این اتباع از ایران و خالیشدن بازار کار بهویژه در حوزه ساختوساز، این بازار با چالش مواجه نخواهد شد؟
حمید حاجاسماعیلی، کارشناس بازار کار در گفتوگو با «جهانصنعت» به بررسی ابعاد مختلف ساماندهی اتباع خارجی در ایران پرداخت. بهگفته وی، اگرچه تصمیم دولت برای ساماندهی اتباع خارجی پیش از جنگ ۱۲روزه اتخاذ شده بود اما این جنگ بهعنوان محرکی برای تحقق سریعتر این سیاست عمل کرد. این اقدام نهتنها یک مطالبه عمومی بود بلکه خواست بخشهای تخصصی مانند بازار کار و همچنین دغدغهای اجتماعی- فرهنگی محسوب میشد.
از ۶میلیون تا ۹میلیون تبعه خارجی
براساس آخرین آمار رسمی وزارت کشور، حدود ۶میلیون و ۱۰۰هزار تبعه افغانستانی در ایران حضور دارند. با این حال، حاج اسماعیلی این آمار را ناقص میداند چراکه معتقد است این آمار ورود غیرقانونی اتباع از مبادی غیررسمی را در نظر نمیگیرد. برآوردهای میدانی نشان میدهد تعداد واقعی اتباع خارجی در ایران به حدود ۹میلیون نفر میرسد که از این تعداد، حدود ۳میلیون نفر آنها در بازار کار ایران مشغول به فعالیت هستند.
مشاغل اتباع، از ساختمان تا خدمات شهری
حاجاسماعیلی در ادامه به تشریح مشاغلی پرداخت که اتباع خارجی عمدتا در آنها فعال بودهاند و ادامه داد: مهمترین مشاغلی که اتباع به آن ورود پیدا کردهاند صنعت ساختمان است که در این حوزه ابتدا بهعنوان کارگر ساده وارد شدند اما بهتدریج به استادکار و معمار تبدیل شدند. در خدمات شهری نیز به مشاغلی مانند مقنیگری، فضای سبز شهرداریها و نگهداری از اماکن عمومی ورود پیدا کردند و در کشاورزی و دامداری بهویژه در مناطق مرزی و روستایی حضور یافتند و بهصورت مشاغل خدماتی مانند نگهبانی، سرایداری و … نیز این اتباع مشغول به کار شدهاند. وی در ادامه به مشکلات ساختاری بازار کار در ایران اشاره کرد که موجب ترجیح اتباع خارجی توسط کارفرمایان ایرانی شده و ادامه داد: پرداخت دستمزدهای پایینتر و عدم پرداخت بیمه، کارفرمایان را ترغیب به استفاده از اتباع کرده بود.
این کارشناس بازار کار در پاسخ به این پرسش که خروج اتباع خارجی از بازار کار ایران میتواند چه پیامدهای متناقضی به همراه داشته باشد، بیان کرد: با ساماندهی اتباع خارجی بازار کار ایران میتواند با چالشهای کوتاهمدت و بلندمدت روبهرو شود که بدون شک در کوتاهمدت با کمبود نیروی کار در بخشهای خاص، بهویژه در خدمات شهری و تعمیرات ساختمانی، افزایش هزینههای تولید بهدلیل افزایش دستمزدها و کاهش عرضه نیروی کار و اختلال در خدمات عمومی روبهرو میشود اما در بلندمدت میتواند این خلأ را ساماندهی کرد و فرصتهای بلندمدت اشتغالزایی برای نیروی کار ایرانی و امکان جایگزینی جوانان بومی در مشاغل اشغالشده و بهبود استانداردهای کار با حذف رقابت ناعادلانه ناشی از نیروی کار ارزانقیمت دست یافت.
کاهش هزینههای اجاره: نشانههای اولیه ساماندهی
حاجاسماعیلی به دو اثر محسوس ساماندهی اتباع خارجی طی این روزها اشاره کرد و افزود: هماکنون شاهد کاهش هزینههای اجاره در برخی مناطق هستیم که قبلا محل سکونت اتباع خارجی بود. تاثیر خروج اتباع بر حوزه مسکن، بهدلیل رکود فعلی این صنعت، چندان چشمگیر نخواهد بود، هرچند بخش تعمیرات ممکن است با کمبود نیرو در کوتاهمدت مواجه شود.
چشمانداز آینده: ترمیم بازار کار در بلندمدت
این کارشناس بازار کار معتقد است اگرچه خروج حدود ۲میلیون نیروی کار خارجی ممکن است در کوتاهمدت شوکی به بازار کار وارد کند اما در بلندمدت منافع ملی را تامین خواهد کرد. این منافع شامل تخصیص بهینه منابع عمومی و کاهش فشار بر یارانهها و خدمات رفاهی، افزایش نرخ مشارکت اقتصادی بهویژه برای جوانان و فارغالتحصیلان دانشگاهی و بهبود امنیت شغلی با حذف رقابت ناعادلانه است.
کلام آخر: مدیریت تحول با برنامهریزی دقیق
ساماندهی اتباع خارجی در ایران پس از جنگ ۱۲روزه، اگرچه چالشهای کوتاهمدتی ایجاد کرده و خواهد کرد اما اینگونه بهنظر میرسد که در بلندمدت میتواند فرصتی برای بازسازی بازار کار براساس منافع ملی ایجاد کند. البته موفقیت این سیاست نیازمند برنامههای آموزشی برای جبران کمبود مهارت نیروی کار بومی، حمایت از کارفرمایان برای تطبیق با شرایط جدید و نظارت دقیق بر رعایت حقوق کارگران ایرانی است. این تحول، آزمونی مهم برای توانایی اقتصاد ایران در مدیریت تغییرات ساختاری است که نتایج آن در سالهای آینده مشخص خواهد شد.