تهران در محاصره خشکسالی
جهان‌صنعت– «آب نیست»، هشداری که مدام تکرار می‌شود. تابستان امسال روی خوشی به پایتخت‌نشین‌ها نشان نداده؛ از آن ۱۲روزی که عمدتا در دلهره و نگرانی گذشت تا قطع برق که دیگر جزئی از زندگی‌شان شده است. ترس بزرگ‌تر اما «بی‌آبی» است. آبفای استان تهران اعلام کرده که خشکسالی‌های پنج سال اخیر و کاهش بارش‌های استان تهران در سال آبی جاری که در ۶۰سال اخیر بی‌سابقه بوده، به شدت منابع آبی تهران را تحت تاثیر قرار داده است.
طبق اعلام شرکت آبفای استان تهران هم‌اکنون ذخایر موجود در سدهای تامین‌کننده آب تهران در پایین‌ترین وضعیت خود در یک قرن اخیر قرار دارد. آبفا برای جبران محدودیت‌های ناشی از افت فشار، به مشترکانی که فاقد مخزن و پمپ و در مجتمع‌های مسکونی چند طبقه ساکن هستند، توصیه کرده که نسبت به نصب مخزن و بعد از آن پمپ در طبقه همکف یا طبقات زیرزمین اقدام کنند.
کم‌آبی به قطع گاه‌به‌گاه آب هم تبدیل شده است اما ماجرا فقط به قطع آب ختم نشده و خشکسالی قرار است تصویر خشن‌تری را هم نشان دهد؛ افزایش قیمت آب، موضوعی که چند روز پیش وزیر نیرو از آن پرده برداشت. هرچند در قانون بودجه امسال افزایش قیمت آب پیش‌بینی شده است، با این حال تعرفه جدید آب از ۱۴اردیبهشت ۱۴۰۴ اعلام شد و مصوبه وزیر نیرو برای اجرا از خرداد ۱۴۰۴ ابلاغ شد، بنابراین از اوایل خردادماه در قبض‌های آب مصرفی اعمال شده است.
عباس علی‌آبادی، وزیر نیرو اخیرا اعلام کرده که قرار است پرمصرف‌ها امسال واقعا «نقره‌داغ» شوند. او گفته است: «برای کسانی که بیش از الگوی تعیین‌شده مصرف می‌کنند، در گام نخست، هزینه واقعی مصرف محاسبه خواهد شد که عددی بازدارنده است. به نظر من متاسفانه تاکنون به این ابزار بازدارندگی کمتر توجه شده است. حتی کسانی که توان مالی دارند باید بدانند در صورت مصرف خارج از الگو، باید هزینه‌های گزافی بپردازند.»
علی‌آبادی البته این را هم گفته که «هنوز در برخی ذهنیت‌ها این تصور وجود دارد که کشور ما در منطقه‌ای پرآب قرار دارد، در حالی که اینگونه نیست.» او چند روز پیش گفته بود سد ماملو که یکی از سدهای تامین‌کننده آب شرب تهران بوده ممکن است از دست برود؛ خبری که نگرانی‌ها را درباره تامین آب دست‌کم ۹میلیون پایتخت‌نشین افزایش داد.
داده‌های شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور نشان می‌دهد که میانگین مصرف آب شرب در ایران حدود ۱۹۵لیتر به ازای هر نفر در شبانه‌روز رسیده است؛ رقمی که نسبت به الگوی تعیین‌شده (۱۳۰لیتر) فاصله قابل‌توجهی دارد. در این میان، برخی استان‌ها با مصرف بالاتر از میانگین ملی، سهم بیشتری در فشار بر منابع آبی دارند.
براساس اعلام رسمی، استان‌های خوزستان، البرز، لرستان، زنجان، فارس و تهران در فهرست پرمصرف‌ترین مناطق کشور قرار دارند. در پایتخت نیز میانگین مصرف روزانه به ۱۹۰لیتر برای هر نفر می‌رسد؛ این در حالی است که کاهش حدود ۴۸درصدی بارندگی نسبت به میانگین بلندمدت، شرایط منابع آبی تهران را با چالش جدی مواجه کرده است.
اگرچه برخی استان‌ها مانند خراسان‌شمالی، سیستان‌وبلوچستان و مرکزی با نزدیک شدن به الگوی مصرف، نمونه‌ای از مدیریت صحیح منابع آبی را نشان می‌دهند اما اوضاع در بسیاری از استان‌ها تعریفی ندارد.
فرهنگ‌سازی در دقیقه ۹۰
فرهنگ استفاده درست از آب به خصوص در روزگار خشکسالی همیشه آخرین توصیه است، در حالی که در روزگار ترسالی باید مطرح شود. خشکسالی که گسترده‌تر می‌شود، تازه مقامات دولتی یادشان می‌افتد که فرهنگ درست مصرف کردن آب را باید آموزش داد. اینکه علی‌آبادی عنوان می‌کند شاهد استفاده نادرست از آب، مانند شست‌وشوی منازل و خودروها با آب شرب هستیم و این موارد باید به‌طور جدی کنترل شود، موضوع تازه‌ای نیست.
کارشناسان بر این باورند که بخشی از ناکامی‌ها در مدیریت آب و ذخایر آبی ناشی از عدم مدیریت درست و بی‌توجهی به هشدارهای کارشناسان است. به گفته آنان بحران آب از یک دهه پیش از سوی کارشناسان به عنوان یکی از ابربحران‌های اقتصاد ایران هشدار داده شد اما هر سال این موضوع در اولویت‌های آخر برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری قرار گرفت.
دکتر عباس کشاورز، معاون پیشین وزیر جهاد کشاورزی و متخصص منابع آب و خاک چند سال پیش با هشدار نسبت به مصرف ۹۰درصد منابع آب در بخش کشاورزی و معرفی این موضوع به عنوان عامل اصلی بحران آب در کشور گفته بود که «در کشور ما آب هست اما مدیریت نیست».
دکتر پرویز کردوانی (درگذشت ۱۴۰۰) که پدر علم کویرشناسی ایران نام گرفت، بارها هشدار داد که «آب‌های زیرزمینی ایران در حال تمام شدن است». او تاکید داشت که توسعه بی‌رویه کشاورزی بدون آب، کشور را نابود می‌کند. مرحوم کردوانی جمله معروفی دارد که «آب نداریم اما هنوز در حال مصرف بی‌حساب هستیم!»
توصیه‌های او همانند بسیاری از کارشناسان و پژوهشگران آب که خواستار تغییر الگوی کشت، استفاده از آبیاری قطره‌ای و کاهش سطح زیرکشت محصولات آب‌بر مانند هندوانه و برنج شده بودند اما بایگانی شد و هر بار که بحران آب تشدید می‌شود، به آنها اشاره شده ولی اجرا نمی‌شود.
یک پانوراما از وضعیت آبی کشور
آخرین آمارهای رسمی نشان می‌دهد که مجموع ذخایر سدهای تهران در حال حاضر حدود ۴۱۴میلیون مترمکعب است که در شرایط نرمال در این زمان از سال باید ۹۲۵میلیون مترمکعب ذخیره آبی در سدهای تهران داشتیم. در واقع ذخایر فعلی سدهای تامین آب تهران، کمتر از نصف ذخایر آبی در شرایط نرمال است.
تسنیم در این رابطه طی گزارشی می‌نویسد: در یک وضعیت نرمال، ۷۰درصد تامین آب تهران از سدهای پنج‌گانه و ۳۰درصد از منابع زیرزمینی تامین می‌شود اما در شرایطی که سدهای تهران نصف یک زمان نرمال، ذخیره آبی دارند و به عبارتی با کسری ۵۱۱میلیون مترمکعبی مواجه‌اند، با وجود آنکه مصرف آب نسبت به سال‌های قبل نه‌تنها کاهشی نبوده، بلکه با رشد مواجه بوده، استفاده بیشتر از منابع زیرزمینی گریزناپذیر است.
حال در شرایطی که استفاده از منابع زیرزمینی نیز با محدودیت‌های جدی از نظر کمی و کیفی مواجه باشد، باید در زمینه مدیریت توزیع و تقاضای آب فکری شود. کاهش فشار آب تهران به کمتر از نصف، راهکاری بوده که برای توزیع عادلانه آب در تمامی سطح تهران در نظر گرفته شده است. در این شرایط باز هم وضعیت تنش آبی در تهران در وضعیت قرمز بوده و توجه مردم به ضرورت صرفه‌جویی در مصارف روزانه آب، تنها راهکار عملی عبور از شرایط قرمز فعلی است.
بارش‌های تهران از ابتدای سال آبی جاری تا بیستم تیرماه به ۸/۱۴۹میلیمتر رسید. این در حالی است که در مدت زمانی مشابه سال آبی گذشته که البته سال آبی خشکی نیز بوده میزان بارش‌های تهران به ۵/۲۲۸میلیمتر رسیده بود.
مقایسه میزان بارش‌های سال آبی جاری در تهران با سال آبی گذشته نشان‌دهنده کاهش ۳۴درصدی است. حال اگر میزان بارش‌های سال آبی جاری را با یک سال نرمال (متوسط آمار ۵۷ساله) مقایسه کنیم، بارش‌های تهران افتی ۴۴درصدی داشته است.
به تبع کاهش شدید بارش‌های استان تهران در سال آبی جاری، وضعیت سدهای استان نیز با افت قابل‌توجه ذخایر آبی مواجه شده و کسری ۵۱۱میلیون مترمکعبی نسبت به یک سال نرمال، نتیجه مستقیم کم‌بارشی ناشی از پنجمین سال خشک متوالی در تهران است.
