تهدید جدی یا شوک موقتی
هستی عبادی– با فعال شدن دوباره بحث مکانیسم ماشه از سوی برخی کشورهای اروپایی علیه ایران، صنعت نفت به‌عنوان ستون فقرات اقتصاد کشور، وارد دوره‌ای تازه از ابهام و تنش می‌شود. این ابزار حقوقی که در برجام برای بازگرداندن تحریم‌ها در صورت نقض تعهدات هسته‌ای تعبیه شده، اکنون پس از پنج‌سال دوباره روی میز قرار گرفته و پیامدهای احتمالی آن بر صنعت نفت ایران می‌تواند چندبعدی باشد.
مکانیسم ماشه در ساده‌ترین تعریف، مجوزی برای بازگرداندن همه تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران است، بدون نیاز به رای‌گیری جدید در شورای امنیت. اگرچه ایالات‌متحده در سال۲۰۲۰ تلاش کرد این مکانیسم را فعال کند اما به‌دلیل خروج رسمی‌اش از برجام، تلاشش از سوی دیگر اعضا بی‌اعتبار اعلام شد. اما حالا با افزایش تنش‌های هسته‌ای و برنامه غنی‌سازی پیشرفته ایران، زمزمه‌های استفاده از این مکانیسم از سوی سه کشور اروپایی(آلمان، فرانسه و بریتانیا) قوت گرفته است؛ مساله‌ای که می‌تواند به بازگشت تحریم‌های چندجانبه و حتی اعمال فشارهای ثانویه جدید بر صادرات نفت ایران منجر شود.
در حال حاضر، ایران روزانه حدود ۵/۱ تا ۲میلیون بشکه نفت صادر می‌کند، عمدتا به چین و به صورت غیررسمی یا با تخفیف‌های سنگین. تحریم‌های فعلی آمریکا، هرچند شدید، به واسطه مسیرهای دور زدن و برخی خلأهای نظارتی، تاکنون به‌طور کامل صادرات نفت را متوقف نکرده‌اند اما اگر تحریم‌های سازمان ملل دوباره فعال شوند، شرکت‌های بیمه، کشتیرانی، بانک‌های تسویه‌کننده و حتی برخی خریداران آسیایی ممکن است از ترس جریمه‌های ثانویه یا انزوای مالی، از تعامل با نفت ایران عقب‌نشینی کنند. این سناریو می‌تواند عملا هزینه فروش هر بشکه نفت را برای ایران افزایش، قدرت چانه‌زنی کشور را کاهش داده و درآمدهای نفتی را با چالش مواجه کند.
متقابلا اما صنعت نفت ایران در طول دو دهه گذشته در مقابل تحریم‌های مختلف توانسته دوام بیاورد و از روش‌های متفاوت و غیرمعمول نفت خود را بفروشد؛ موضوعی که اگرچه برای کشور هزینه‌زا بوده اما مانع از صفرشدن فروش نفت ایران شده است. تنها مساله‌ای که ممکن است در اثر اجرا شدن مکانیسم ماشه برای صنعت نفت ایران دردسرساز باشد، تاثیر روانی بازگشت تحریم‌های بین‌المللی است که به نظر می‌رسد اثری موقتی داشته باشد که البته این موضوع به‌گفته تحلیلگران منجربه افزایش قیمت نفت در بازار نفت جهانی خواهد شد؛ به این دلیل که اثر روانی کاهش احتمالی عرضه از ایران ممکن است در کوتاه‌مدت قیمت‌ها را بالا ببرد، به‌ویژه اگر همزمان با اختلال در عرضه کشورهای دیگر مانند لیبی یا نیجریه باشد.
در سطح داخلی اما بازگشت تحریم‌های چندجانبه چندان اثرگذار نیست زیرا در سال‌های اخیر عملا سرمایه‌گذاری خارجی جذب نشده که این تحریم‌ها تاثیرگذار باشد. با این حال کارشناسان در مواجهه با این رخداد اتفاق‌نظر ندارند. برخی‌ها مانند هدایت‌الله خادمی معتقدند که فعال‌شدن مکانیسم ماشه می‌تواند به کاهش صادرات نفت ایران بینجامد و برخی مانند محمود خاقانی بر این باور است فعال‌سازی مکانیسم ماشه که بازگشت خودکار تحریم‌ها را به‌همراه دارد، تاثیر جدی بر وضعیت ایران نخواهد گذاشت.
آثار زیانبار بازگشت تحریم‌های سازمان ملل بر نفت
هدایت‌الله خادمی، کارشناس انرژی درهمین خصوص به «جهان‌صنعت» گفت: «مکانیسم ماشه» به این معناست که در صورت فعال شدن آن، مجموعه‌ای از تحریم‌های سنگین و ویرانگر دوباره بازخواهند گشت. این تحریم‌ها حوزه‌های اقتصادی و نظامی کشور را به‌طور جدی تحت‌تاثیر قرار می‌دهند؛ به‌گونه‌ای که ایران دیگر حق خرید تسلیحات، انجام معاملات کلان تجاری، یا فروش آزادانه نفت را نخواهد داشت. این محدودیت‌ها بی‌تردید بر صنعت نفت تاثیر می‌گذارند. وقتی امکان صادرات مطلوب وجود نداشته باشد، ناگزیر به کاهش تولید خواهیم رسید؛ کاهش تولید نیز به معنای عقب‌ماندن از مسیر توسعه است. این عقب‌ماندگی موجب هدررفت بسیاری از ظرفیت‌ها و فرصت‌ها می‌شود، از جمله فعالیت شرکت‌ها و سیستم‌هایی که وجودشان با اشتغالزایی و سودآوری گره خورده است.
وی افزود: گذشته از کاهش صادرات و افت درآمدهای نفتی که خود یکی از معضلات اساسی در تامین بودجه کشور خواهد بود، پروژه‌هایی مانند فشارافزایی در میدان پارس‌جنوبی نیز با مشکل مواجه می‌شوند. این در حالی است که کشورهای همسایه برداشت گسترده‌ای از این میادین دارند و افت فشار در طرف ایرانی محسوس است. بر همین اساس، طرحی برای فشارافزایی طراحی و به برخی شرکت‌ها واگذار شد. این شرکت‌ها نیازمند واردات تجهیزات، انتقال دانش فنی و بهره‌گیری از فناوری‌های نوین هستند اما بازگشت تحریم‌ها می‌تواند تبادلات مالی و واردات تجهیزات را با مانع روبه‌رو کند و در نتیجه اجرای چنین پروژه‌هایی به تعویق افتاده یا متوقف شود. این کارشناس انرژی با بیان اینکه در صورت کاهش تولید، ناچار خواهیم شد برخی چاه‌ها را از مدار خارج کنیم، متذکر شد: این مساله می‌تواند به صنعت حفاری نیز آسیب بزند چراکه دیگر نیازی به استفاده گسترده از دستگاه‌های حفاری نخواهد بود. همچنین توسعه میادین مشترک متوقف خواهد شد و این مسائل در نهایت نه‌تنها به صنعت نفت بلکه به کل اقتصاد کشور آسیب می‌زند. کاهش درآمد نفتی به کسری بودجه منجر می‌شود و دولت را به‌سمت اجرای سیاست‌های اقتصادی انقباضی سوق می‌دهد؛ به این معنا که مصرف کاهش می‌یابد، تورم و رکود افزایش می‌یابند و اشتغال آسیب می‌بیند.
خادمی با تاکید بر اینکه بازگشت مکانیسم ماشه به معنای ضربه‌ای جدی به اقتصاد کشور است، عنوان کرد: کشورهایی که اکنون با ایران همکاری اقتصادی دارند نیز احتمالا تحت‌فشار قرار خواهند گرفت. از آنجا که حجم مبادلات اقتصادی آنها با غرب بسیار بزرگ است، حاضر به ریسک ارتباط گسترده با ایران نخواهند شد. شاید همچنان با تخفیف‌های سنگین، مقدار محدودی نفت از ایران خریداری کنند اما وارد تعاملات جدی اقتصادی نخواهند شد.
به‌گفته وی، مکانیسم ماشه چیزی جز خسارت و مانع برای توسعه و حتی نگهداری وضعیت فعلی کشور نیست. امیدواریم با درایت مسوولان و در چارچوب مذاکرات جاری، این تهدید بزرگ از سر ایران برداشته شود.
نباید بهانه دست دشمنان بدهیم
محمود خاقانی، کارشناس بین‌الملل حوزه انرژی اما نظر دیگری دارد. او با اشاره به تحولات اخیر در وضعیت تحریم‌ها و احتمال فعال‌سازی مکانیسم ماشه، تاکید کرد که ایران در حال حاضر تنها تحت تحریم‌های یکجانبه ایالات‌متحده قرار دارد و تحریم‌های بین‌المللی در چارچوب برجام به حالت تعلیق درآمده است.
وی اظهار داشت که با توجه به تحریم‌های یکجانبه آمریکا، تهران قادر است نفت خود را به چین، هند و کشورهای آسیایی بفروشد و این کشورها به‌دلیل منافع اقتصادی و سیاسی خود، از تحریم‌ها علیه ایران حمایت نخواهند کرد. این کارشناس بین‌الملل همچنین اضافه کرد که فعال‌سازی مکانیسم ماشه که بازگشت خودکار تحریم‌ها را به‌همراه دارد، تاثیر عمده‌ای بر وضعیت ایران نخواهد گذاشت.
او با انتقاد از طرح‌های خروج از NPT و غنی‌سازی به ۹۰درصد، بر این نکته تاکید کرد که باید از ایجاد بهانه برای فعال‌سازی تحریم‌ها جلوگیری کرد. او توضیح داد که اگرچه مکانیسم ماشه می‌تواند به‌طور خودکار تحریم‌ها را بازگرداند، کشورهای بزرگی مانند چین، روسیه و هند با تحریم‌ها همراه نخواهند شد و به همین دلیل، ایران همچنان قادر به صادرات نفت خواهد بود. وی افزود که نباید در شرایط کنونی با طرح مسائلی چون خروج از NPT یا غنی‌سازی ۹۰درصدی، بهانه‌ای به دست مخالفان داد.
این کارشناس حوزه انرژی در گفت‌وگو با ایلنا تاکید کرد که اگرچه شرایط بین‌المللی و روابط کشورها در حال تغییر است، ایران هنوز قادر است از ظرفیت‌های خود برای دورزدن تحریم‌ها استفاده کند و از حمایت مردم بهره‌مند شود. وی همچنین به موفقیت‌های سیاسی اخیر ایران اشاره کرد و گفت که باوجود مشکلات، شرایط کنونی در مقایسه با دوران برجام متفاوت است و ایران همچنان می‌تواند در برابر فشارهای خارجی مقاومت کند.
