تغییر اقلیم؛ بلای جان خاک و تنوع زیستی در ایران
جهان صنعت، ۱۵ آذر روز جهانی خاک نام گرفته تا این منبع مهم فراسرزمینی مورد توجه جهانیان قرار بگیرد. زندگی انسان بعد از آب به خاک گره خورده؛ خاکی که از چهار بخش مواد معدنی، آلی، آب و هوا تشکیل شده است.
این منبع ارزشمند کارکردهای مختلفی ازجمله تولید محصول، ترسیب کربن، دفن زباله و رفع آلودگیها را دارد. کشاورزی اولین کاربری است که در ارتباط با خاک در ذهن ما شکل میگیرد؛ چراکه امنیت غذایی انسان به این منبع گرانبها وابسته است.
حاصلخیزی خاک برای انواع فعالیتها و ریزفعالیتهای کشاورزی وابسته به مواد آلی و کربن آلی خاک است. ماده آلی خاک میتواند شامل اجزای زنده یا مرده در حال تجزیه باشد و به مجموعه تمام مواد آلی طبیعی موجود در خاک ماده آلی خاک گفته میشود. بهطوری که بقایای گیاهی و جانوری ۹۵ درصد مواد آلی خاک و جمعیت زنده میکروبی پنج درصد آن را تشکیل میدهد.
در خاکهای کشاورزی مقدار ماده آلی خاک بین یک تا پنج درصد متغیر است. طبق مطالعات ۹۰ درصد کیفیت خاک وابسته به ماده آلی خاک است؛ خاک بزرگترین منبع ذخیره کربن در خشکی است. مناطق مختلف کشور ازجمله استانهای گیلان، مازندران، گلستان، فارس، اصفهان و خراسان با کاهش مقدار کربن آلی خاک مواجهاند.
ضرورت حفظ کیفیت خاک
متوسط کاهش کربن آلی خاک در این استانها ۳۱.۷ درصد است. خاکهایی که میزان کربن آلی آنها کمتر از دو درصد است، از لحاظ فیزیکی و خاکدانه بیثبات هستند. حد بحرانی کربن آلی خاک در کشور طبق تحقیقات انجامشده کمتر از یک درصد بوده است، بهطوری که در بیش از ۸۰ درصد اراضی کشاورزی در برخی از استانها مانند سمنان، قزوین، مرکزی، زنجان، خوزستان، اصفهان، یزد، بوشهر و خراسان مقدار کربن آلی کمتر از یک درصد است.
اما امروزه این منبع مهم در خطری بیش از گذشته قرار گرفته است. تغییر اقلیم که باعث از بین رفتن تنوع زیستی جهان شده و انواع اکوسیستمهای آبی و خشکی تحت تأثیر آن قرار دارند، بلایی بدتر از فرسایش بر خاک است. بنابراین با وجود تغییر اقلیم و انتشار گازهای گلخانهای، حفظ کیفیت خاک بیش از گذشته اهمیت دارد. حالا بسیاری از خاکهای کشور بر اثر تغییر کاربری، کشاورزی غیراصولی و خارج از تعادل و توازن فرسایش یافتهاند.
زمانی که محصول مهمتر از منبع تلقی شود، چیزی غیر از فرسایش نصیب خاک نمیشود. در این میان، سلامت خاک از پایداری کشاورزی پشتیبانی میکند، بااینحال، اندازهگیری یک ویژگی واحد در مورد سلامت خاک همیشه به شرایط خاص مربوط میشود. حفظ منابع طبیعی یک نگرانی عمده در حفظ سلامت خاک برای تغذیه جمعیت رو به افزایش است.
در کتاب «تعاملات خاک و تغییر اقلیم» که بهتازگی منتشر شده، آمده است که در سناریوی فعلی جهانیشدن، تغییر اقلیم بهعنوان یک مسئله جهانی مورد بحث قرار میگیرد. تأثیرات انسان بر تغییر اقلیم از مرزهای تغییرپذیری طبیعی فراتر میرود و در نتیجه منجر به تغییراتی در ترکیب جوی، شهرنشینی، تغییرات کاربری زمین، الگوهای کشت و… میشود.
تنظیم کربن در خاک
تنظیم کربن در خاک نقش عمدهای در تغییر اقلیم در سیستم خاک ایفا میکند. افزایش میانگین دمای سالانه، سرعت تجزیه مواد آلی را تسریع میکند و بر ظرفیت ذخیره آب، تعادل مواد مغذی و پایداری خاکدانهها تأثیر میگذارد که برای ساختار خوب خاک، حاصلخیزی خاک، بهرهوری و پایداری مهم هستند. درواقع، میکروبهای خاک مواد آلی را تجزیه میکنند، اما افزایش دما ممکن است جمعیت میکروبی را با تغییر رژیمهای دمایی تغییر دهد.
در این کتاب افزایش کربن آلی خاک بهترین راه برای کاهش تغییرات اقلیمی و تضمین امنیت غذایی مطرح شده و میتوان گفت که تغییر اقلیم بر بخش مواد آلی خاک تأثیر فراوانی دارد و برای ایجاد ثبات ساختار خاک و در پی آن ثبات امنیت غذایی باید بر مقدار کربن آلی خاک از طریق اضافهکردن کودهایی که منجر به افزایش کربن آلی خاک میشوند، مبادرت ورزید.
از طرفی با استفاده منطقی از زمین، فرسایش را کنترل کرد. اما نکتهای که باید به آن توجه داشت، این است که خاک نهتنها برای کاربری کشاورزی بلکه برای انواع مختلف کاربریها ازجمله، شهری، روستایی و صنعت تا آبزیپروری و آبخیزداری اهمیت زیادی دارد و در کاربریهای مختلف باید به اولویت خاک توجه کرد. نقش خاک در کنار حفظ منابع دیگر زمین معنا پیدا میکند.
نمیشود که ما خاک را حفظ کنیم، اما از طرف دیگر بر میزان آلودگی هوا اضافه کنیم. آنچه مهم است، کنش و واکنش بین منابع مختلف است. با استخراج بیش از اندازه آبهای زیرزمینی، بسیاری از خاکها دچار فرونشست شده که استفاده آن برای انواع کاربریها را بیفایده و سست کرده و اهمیت خود را از دست داده و امروز در کشور به یک هشدار و چالش محیطزیستی تبدیل شده است.
شرق
