تاریخ زیر چرخ توسعه
نادر نینوایی– در حالی‌که توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر در ایران به عنوان ضرورتی گریزناپذیر برای عبور از بحران ناترازی برق مطرح بوده در برخی مناطق این توسعه با تهدید میراث تاریخی و طبیعی کشور گره خورده است. تازه‌ترین نمونه از این تعارض در دشت تاریخی چنارستان از توابع شهرستان دلیجان در استان مرکزی رقم خورده؛ جایی که احداث مزرعه خورشیدی در مجاورت و حتی در محدوده سنگ‌نگاره‌های چند‌هزارساله موجب نگرانی کارشناسان و دوستداران میراث فرهنگی شده است.
دشت چنارستان شهرستان دلیجان از کهن‌ترین بسترهای استقرار انسان در فلات مرکزی ایران است. دشتی که بر سنگ‌های آن نقوشی از بز کوهی، صحنه‌های شکار و آیین‌های جمعی حک شده و از زندگی مردمانی حکایت دارد که در هزاره‌های پیش در این منطقه زیسته‌اند. این سنگ‌نگاره‌ها بخشی از مجموعه بزرگ‌تر تیمره به‌شمار می‌آیند؛ مجموعه‌ای که از گلپایگان آغاز شده، از خمین گذشته و تا چنارستان امتداد دارد. تیمره در پژوهش‌های باستان‌شناسی یکی از مهم‌ترین کانون‌های هنر پیشاتاریخ در ایران و جهان محسوب می‌شود. با این‌حال اخیرا نصب پنل‌های خورشیدی در اراضی چنارستان موجب جابه‌جایی بخشی از این سنگ‌نگاره‌ها شده است. تصاویر و ویدئوهای منتشرشده از محل نشان می‌دهد که در روند آماده‌سازی زمین تعدادی از قطعات سنگی دارای نقوش باستانی تخریب یا زیر توده خاک مدفون شده‌اند. بررسی‌های اولیه حاکی از آن بوده که این اقدام بدون اخذ مجوز و استعلام از اداره‌کل میراث فرهنگی استان انجام گرفته است. کارشناسان معتقدند یکی از دلایل اصلی بروز این آسیب‌ها تعیین‌نشدن حریم بسیاری از محوطه‌های تاریخی کشور است؛ موضوعی که موجب می‌شود فعالیت‌های عمرانی در مجاورت یا داخل عرصه‌های تاریخی انجام شود. در شرایطی که کشور ناگزیر از توسعه انرژی‌های پاک است، متخصصان تاکید دارند این مسیر باید با رعایت اصول توسعه پایدار و حفظ بسترهای فرهنگی و طبیعی طی شود.
بحران در چنارستان و هشدار درباره سرنوشت سنگ‌نگاره‌های تیمره
آنچه در چنارستان استان مرکزی روی داده و مخاطراتی که نوک پیکانشان سنگ‌نگاره‌های کهن این منطقه را نشانه گرفته بیش از هر چیز ریشه در برخی مشکلات ساختاری درخصوص ثبت نشدن حرایم تعداد زیادی از محوطه های تاریخی کشور دارد.
محمود مرادی‌نراقی، مدیرکل مستعفی میراث فرهنگی استان مرکزی در گفت‌وگو با «جهان‌صنعت» با اشاره به مشکلات گسترده در حفاظت از محوطه‌های تاریخی کشور و ضمن تشریح بحران به‌وجود آمده در چنارستان گفت: «برای حل برخی مشکلات تصمیم‌گیران به‌جای اصلاح فرآیندها استعلام از میراث فرهنگی را حذف کردند و همین موضوع سبب شد ضربه اصلی را بخوریم. از چندده‌هزار محوطه تاریخی موجود در کشور تنها تعداد اندکی تعیین حریم شده‌اند. یکی از ایراداتی که به مجموعه میراث فرهنگی وارد بوده و همواره درباره آن پرسش می‌شود همین عدم تعیین تکلیف محوطه‌های ثبتی است.» او افزود: «وقتی چندین هزار محوطه تاریخی تعیین تکلیف نشده یعنی عرصه و حریم آنها مشخص نیست. در چنین شرایطی هنگام اجرای فعالیت‌های عمرانی مانند لوله‌کشی گاز یا طرح‌های مشابه احتمال آسیب به این محوطه‌ها زیاد بوده زیرا مرز و محدوده‌شان تعریف نشده است. متاسفانه وزارت میراث فرهنگی تاکنون نتوانسته حریم این محوطه‌ها را به ثبت برساند.» مرادی نراقی تاکید کرد: «از سوی دیگر حذف الزام استعلام از میراث فرهنگی باعث شده در برخی موارد خطاهایی به‌صورت تصادفی رخ دهد که عمدی در آنها نبوده اما در مواردی هم ممکن است این اتفاقات عامدانه باشد. آنچه در چنارستان روی داده ایجاد سایت مزرعه خورشیدی در محوطه‌ای تاریخی بوده و هنوز مشخص نیست چه سرنوشتی در انتظار سنگ‌نگاره‌های کهن این دشت خواهد بود.»
اهمیت و جایگاه سنگ‌نگاره‌های چنارستان
مدیرکل مستعفی میراث فرهنگی استان مرکزی در ادامه درباره ارزش و اهمیت سنگ‌نگاره‌های چنارستان توضیح داد: «این سنگ‌نگاره‌ها بخشی از مجموعه بزرگ سنگ‌نگاره‌های تیمره هستند. تیمره نام رودی است که از گلپایگان آغاز می‌شود و به خمین می‌رسد. از دوران بسیار کهن در حاشیه این رود تمدنی شکل گرفت و مردمانی که حدود ۳۰تا۴۰هزار سال پیش در کنار آن می‌زیستند باورها و فرهنگ خود را بر سنگ‌ها حک می‌کردند.» او افزود: «بسیاری از این نقوش متعلق به دوره‌ای پیش از اختراع خط هستند. مردم آن زمان با سنگ بر سنگ نقش زده و حتی از ابزار فلزی هم استفاده نمی‌کردند. این سنگ‌نگاره‌ها از تیمره آغاز و وارد خمین شده و بیشترین تعدادشان هم در همان منطقه خمین دیده می‌شود. مسیر جریان آب از دلیجان تا چنارستان نه‌تنها راه عبور رودخانه بلکه مسیر فرهنگی و تمدنی است که سنگ‌نگاره‌های تیمره روایتگر آن هستند.» مرادی نراقی با تاکید بر ویژگی منحصربه‌فرد چنارستان گفت: «در حالی‌که اغلب سنگ‌نگاره‌های این مسیر در دامنه کوه‌ها قرار دارند چنارستان تنها منطقه‌ای است که این آثار در دشت‌هایش دیده شده و فقط حدود سه کیلومتر با رودخانه فاصله دارند. در دوران تاریخی نیز همین مسیر رودخانه راه عبور کاروان‌هایی بود که از غرب به شرق رفته و از استان مرکزی وارد اصفهان، یزد و سپس کرمان می‌شدند.»
تیمره؛ گنجینه مغفول گردشگری فرهنگی
سنگ‌نگاره‌های تاریخی تیمره به‌دلیل روایت بخشی از تمدن کهن مردمان فلات ایران و نیز به عنوان تکه‌ای از پازل تاریخ متمدن شدن بشر مورد توجه پژوهشگران، علاقه‌مندان میراث فرهنگی و گردشگران قرار داشته و می‌توانند به نقطه اتکایی برای توسعه گردشگری فرهنگی تبدیل شوند.
مرادی نراقی در همین زمینه گفت: «شاید در سایر نقاط جهان جنگل‌هایی زیباتر از جنگل‌های هیرکانی ایران وجود داشته باشد اما در تیمره سنگ‌نگاره‌هایی داریم که در کمتر جای دیگر جهان یافت می‌شوند. این آثار پیشینه خط و اندیشه انسانی بوده و ریشه تمدنی آنها حتی از تمدن‌هایی مانند مصر، سومر و بابل هم کهن‌تر است. برخی از این سنگ‌نگاره‌ها قدمتی تا ۳۰هزار سال دارند.»
او افزود:«می‌توان این سنگ‌نگاره‌ها را در سطح جهانی معرفی و با اتکا به آنها پژوهشگران و گردشگران علاقه‌مند را به تیمره و چنارستان جذب کرد چراکه این آثار در جهان بسیار نادرند. تنها در آمریکای جنوبی، مغولستان، ایران و چند کشور دیگر چنین سنگ‌نگاره‌هایی وجود دارد. از سوی دیگر گستردگی و فراوانی سنگ‌نگاره‌های تیمره در هیچ نقطه دیگری از جهان دیده نمی‌شود.»
مرادی نراقی با اشاره به جزئیات نقش‌ها گفت:«در همین سنگ‌نگاره‌هایی که امروز در معرض تخریب قرار گرفته‌اند حکاکی‌هایی از شتر دوکوهان، اسب، پلنگ و تصاویری جالب توجه دیده می‌شود. همه این نشانه‌ها اهمیت تاریخی و فرهنگی بی‌نظیر تیمره را نشان می‌دهند.»
استعفا در اعتراض به بی‌توجهی‌ها
مدیرکل مستعفی میراث فرهنگی استان مرکزی با اشاره به مشکلات موجود در چنارستان و چند سایت تاریخی دیگر از جمله محوطه «ذلف‌آباد» در شهرستان فراهان گفت که در واکنش به این چالش‌ها از سمت خود استعفا داده است. او در پایان تاکید کرد:«تنها در صورتی می‌توان به نجات سنگ‌نگاره‌های چنارستان امید داشت که مردم آگاه شده و نسبت به این مساله حساسیت نشان دهند.» باید اذعان داشت که سنگ‌نگاره‌های چنارستان و تیمره تنها آثار باستانی محلی نیستند بلکه آنها مدرکی زنده از تکوین اندیشه و زیست انسانی در فلات مرکزی‌هستند و از منظر علمی، فرهنگی و هویتی ارزش بی‌بدیلی دارند. از این رو نخستین و مهم‌ترین پیام وقایع اخیر این است که محافظت از میراث باید هم‌وزن و هم‌سرعت با پیشرفت‌های زیربنایی و انرژی پیش برود نه اینکه یکی قربانی دیگری شود. تاخیر در واکنش تخریب‌های جزئی را به ضایعات جبران‌ناپذیر تبدیل می‌کند بنابراین اقدام فوری و موثر از سوی نهادهای متولی ضرورت دارد.
وزارت میراث فرهنگی باید همزمان با اقدامات حفاظتی پروژه‌هایی برای احیا و زنده‌نگه داشتن سنگ‌نگاره‌های چنارستان و تیمره تعریف کند. طرح‌های تحقیقاتی مشترک با دانشگاه‌ها و مووسسات بین‌المللی، برنامه‌های توانمندسازی جوامع محلی برای حفاظت و راهنمایی گردشگران و ایجاد مراکز تفسیر منطقه‌ای که هم به پژوهش کمک کند و هم درآمد پایدار محلی فراهم آورد در این میان نقشی تعیین‌کننده خواهند داشت.
فرصت پیش‌رو این است که با حفظ اصالت علمی و فرهنگی آثار تیمره را به مقصدی پژوهشی-گردشگری تبدیل کنیم. شبکه مسیرهای پیاده‌گردی، تورهای آموزشی برای دانشجویان و پژوهشگران و نمایشگاه‌های‌‌میدانی می‌تواند اقتصادی محلی را رونق بخشد و آگاهی عمومی را نیز افزایش دهد. از سوی دیگر هر توسعه‌ای باید بر پایه اصول حفاظت، نظارت علمی و مشارکت محلی باشد تا اصالت و بستر تاریخی آسیب نبیند.
در خاتمه اگر وزارت میراث فرهنگی به‌سرعت و با برنامه‌ای چندجانبه وارد عمل نشود فرصت تبدیل این آثار به منبع هویت‌سازی و توسعه پایدار از دست خواهد رفت. هم اکنون زمان تصمیم‌گیریِ شجاعانه و طراحی سیاست‌های حفاظتی عملی است تا سنگ‌نگاره‌ها نه فقط حفظ بلکه به عنوان محور باززنده‌سازی فرهنگی و اقتصادی منطقه بازیابی شوند.
