10 - 05 - 2023
تاریخچه پیدایش بازار
هانی فریدونی- اقتصاد بازار که معمولا از آن به عنوان اقتصاد بازار آزاد نیز یاد میشود، یک سیستم اقتصادی است که در آن تولید کالاها و خدمات توسط قوانین عرضه و تقاضا هدایت میشود. عرضه و تقاضا در حقیقت یک اصل اقتصادی است که چگونگی تعادل بین تقاضای مشتری و کسبوکار را توصیف میکند. در اقتصاد بازار آزاد مشاغل به دنبال آن هستند که کالاهای خود را با بالاترین قیمت به فروش برسانند و مشتریان نیز در مقابل تمایل دارند نیازهای خود را با کمترین قیمت از بازار تامین کنند. مهمترین مساله در ارتباط با اقتصاد و بازار این است که اقتصاد در تعیین قیمت کالا تاثیرگذار است و تعاملات افراد نیز در مکانی به نام بازار شکل میگیرد.
بازار یکی از مهمترین کانونهای اولیه بشری و اجتماع انسانهاست که همچون ستون فقرات یک شهر و روستا عمل میکند. اولین سرنخهای بازار در مبادله کالا به کالا دیده شد سپس به تدریج و در طول زمان به مهمترین مرکز اقتصادی و اجتماعی هر شهر تبدیل شد. بر این اساس میتوان گفت که بازار یکی از عناصر مهم شهری است و به دلیل قدمت بالایی که دارد میتوان گفت از هویت تاریخی و اجتماعی برخوردار است. بازار محل اجتماع، دادوستد، کانون شورشها و اعتصابها، سیاستورزیها، محل پخش اطلاعات و مراودات اجتماعی بوده و حتی در برخی موارد نقش مکانی امنیتی را نیز ایفا میکرده است.
پیدایش بازار در یک نگاه
نامکانی پیش از تاریخ: پیش از تاریخ مبادله کالا با کالا در قبیلههای انسانی و میان افراد انجام میشد. برای مثال فردی تخممرغش را با گوشت دیگری مبادله میکرد و نوعی ارتباط اجتماعی میان آنها برقرار میشد. با این حال در این دوره کالبد مکانی به نام بازار شکل نگرفت و تنها فضایی مشخص برای حضور افراد و تبادلات وجود داشت. از همینرو است که میتوان گفت بازار پیش از تاریخ مکانمند نبود.
بازار دوره کهن: به تدریج مکانهایی برای خرید و فروش کالا به صورت ثابت شکل گرفت که آنها را دکان مینامیدند. دکانها به صورت موازی و روبهروی هم چیده میشدند و به دلایل اقلیمی، بارش باران و… راهروهایی مسقف داشتند. به این ترتیب اولین نشانههای بازار در دوره کهن دیده شد.
دوره ماد: در این دوره مردم برای تهیه نیازهای خود به بازار میرفتند. در راهروها، صنفهای ویژهای مشغول کار و فعالیت بودند که امروزه آنها را با نام رسته میشناسیم. بازارها با گسترش راهها توسعه یافتند و در هر کدام از آنها دکانهایی ساخته شد که کالاهای مشخصی را در معرض فروش قرار میدادند. در نتیجه آن، صنفهای خاص هر کالا با نام رسته شکل گرفت.
دوره هخامنشیان: از دوره هخامنشیان به بعد معنای بازار برای تهیه نیازمندی شروع به تغییر کرد. بازار به محلی برای اجتماع مردم تبدیل شد، با ساختن حجرههای دائمی ساختاری مکانمند پیدا کرد. (ناگفته نماند که اصل تمدن هم از ساخت کالبد و اسکان نشات میگیرد.)
دوره اشکانیان: در این دوره بازار کمکم در امتداد مسیرهای مهم تجاری و براساس نقشه شطرنجی، شکل شهر، بازار و میدان عمومی در کنار محورهای اصلی شهر که از یک دروازه تا دروازه دیگر امتداد یافته بود، شکل گرفت.
دوره ساسانیان: در این دوره نیز جامعه به سمت توسعه شهری رفت. بازار یکی از مهمترین عناصر و فضاهای عمومی شهر است که در دوره اول شهرنشینی، کلیه فعالیتهای تجاری و بخش عمده فعالیتهای تولیدی را در خود جای داد و بر همین اساس نبض اجتماعی و سیاسی شهر را در برگرفت. در دوره ساسانیان اهمیت و نقش بازار در سازماندهی اجتماعی چنان بود که رییسی موسوم به وازاربند در بازار انتخاب شد تا فعالیت و میزان قیمتها در بازار را رصد کند. احتمالاتی در خصوص ریاست وازاربند بر کل اصناف نیز وجود دارد.
دوره سلجوقی: در این زمان المانهای معماری مانند گنبدسازی و تزئینات آجرچینی و کتیبههای برجسته در بازار منعکس شد.
دوره تیموریان: در این دوره گنبدها کاشیکاری شده و با طرحها و خطاطیهای تزئینی در سقف بازارها و بدنهها دیده میشوند و خطاطیها بیشتر روی کتیبهها و سردر بازارها قرار دارند.
دوره صفویان: در این دوره شبکه کاروانسراها ساخته شد تا حملونقل آسانتر و تجارت بیشتر شود. معماری این دوره در ساختوساز نیز تاثیرگذار بوده است. در حقیقت تاکید بر بزرگی ساختمانها از دوره تیموریان آغاز شد و به عنوان یک اصل در ساخت برخی بناها مورد پذیرش قرار گرفت. در این دوره تمایل شدیدی به ساخت سازههای گود مانند طاقچه یا حتی ورودی گود به وجود آمد. اما تضاد در مقیاس یا نور، عکسالعملهای متقابل میان فضاهای کوچک و بزرگ یا باز و بسته را به وجود آورد. رنگ نقش اصلی را در معماری دوران صفویه داشت و بیشتر از دوران قبل از کاشی در پوشش سطوح استفاده شده است. بیشتر بازارها در دوره صفویه شکل گرفته و به مرور تکامل یافتهاند. از این رو دوره صفویه یکی از دورههای مهم جهت بررسی بازار است.
دوره زندیان: در این دوره معماری با الهام از دورههای گذشته و معماری هند و اروپا ارتقا پیدا کرد. نوآوری بیشتر در کاشیهای لعابدار به رنگ صورتی و تزئیناتی که از سنگ در پایین دیوار نصب شده وجود داشت. بازار این دوره از منظر معماری به سه دسته تقسیم شده: گذرگاه، حریم مغازه، فضای مغازه.
دوره قاجاریان: در دوره قاجار معماری نظاممند بود و تزئینات دارای هارمونی و بدون خطا انجام میگرفت. در متون قدیمی مربوط به قرون چهارم و پنجم نام محله ذکر شده و بازار در سطح وسیعتری فعال بوده است.
دوره پهلوی: در این دوره خیابانکشی تاثیرگذارترین عامل در بازار بوده و باعث منفصل شدن بازار از هم شده است.
دوره اسلامی: بازارهای سرپوشیده یکی از ویژگیهای مهم این دوران به شمار میآید که باعث پیدایش جریانهای اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و مذهبی خاصی شد. مجموعه بازار (سوق) از دستاوردهای مهم این دوران به شمار میآید. در کنار بازار عناصری مهم مانند مسجد ساخته میشد. استحکام مساجدی که ساخته میشد بسیار بالا بود تا بتوانند پایداری خود را در طول زمان حفظ کنند. ساخت مساجد نیز با دو شکل عمده بود؛ مساجدی با نمازخانههای پر از ستون (شبستان) و همچنین مساجد کوچکتر متشکل از اتاق گنبددار.
دوره مدرن: در دوران مدرن حوزه عملکرد بازارها متفاوت است و با گسترش امکانات شیوه خدماتدهی با تغییرات زیادی همراه شده است. بازارهای مدرن (مرکز خرید) سیستمهای پیشرفته مدیریت و بازرگانی دارند و تعاملات حوزه بینالمللی را مورد پوشش میدهند. سیر تحول تاریخ نشان میدهد که امنیت بازارها نیز در طول زمان دستخوش تغییر شده است؛ برای مثال دوربینها و سیستمهای پیشرفته جایگزین نگهبانان همیشگی شده است که تا حدی به سهولت حوزه فعالیت بازار کمک میکند.
بازار سنتی تا مدرن
بازارهای سنتی قلب تپنده اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی یک شهر هستند و معمولا استخوانبندی اصلی شهر (مرکز شهر) را دربر میگیرند. اولین تفاوت بازار با مراکز تجاری مدرن در محلیت آن است. معمولا مراکز تجاری در دسته بازارهای منطقهای و بینالمللی قرار میگیرند، پس محلیت و نوع قرارگیری آن متفاوت است.
سیر تحول بازار در طول تاریخ و رسیدن به دوران مدرنیته
عناصر بازار در طول تاریخ متحول شدهاند و میتوان گفت هنوز در مراکز تجاری ما به دنبال این عناصر هستیم. گاه عناصر بازار قابل لمس است اما با شکلی متفاوت ظهور میکند. در بررسی سیر تحول بازار نیز مشاهده میشود که هدف از شکلگیری بازار تنها رفع نیاز نبوده بلکه نقش فعالیتهای سیاسی و مذهبی نیز در آن پررنگ بوده و گاه از بعضی فضاها به عنوان پاتوق نیز یادشده است.
بازدیدکنندگان مراکز خرید مدرن تنها کسانی نیستند که برای خرید به این مراکز میروند، بلکه در بین آنها افرادی حضور دارند که با هدف رفتن به شهربازی، سینما یا کافیشاپ و رستورانها یا محلهایی که برای این منظور تعیین شده است در بازار حضور پیدا میکنند. امکانات مراکز تجاری مدرن هر مرکز خرید را از دیگری متمایز میکند. برای مثال وقتی والدینی برای خرید به یک مرکز خرید میروند ممکن است ترجیح دهند کودکان خود را به شهربازی بسپرند تا در عین حال خود نیز بتوانند خرید خود را با آرامش خاطر انجام دهند.
عناصر بازارهای سنتی ایرانی شامل راسته، رسته، دالان، سرا، خانبار، تیمچه، قیصریه و دکان است. همانطور که بررسی شد با توجه به موقعیت و خصوصیات هر شهر مانند مذهب، فرهنگ، اقلیم و… تغییراتی در این عناصر ایجاد شده است. در مراکز خرید مدرن نیز میتوان این خصوصیات را مشاهده کرد با این تفاوت که شکل آنها تغییر کرده است. به طور مثال در بازارهای سنتی ایرانی برای نوردهی و تهویه هوا روزنههایی در سقف دیده میشود که با توجه به اقلیمهای متفاوت ابعاد آن نیز متفاوت است. در مراکز خرید مدرن از سیستمهای پیشرفته گرمایشی و سرمایشی برای نوردهی و تهویه هوا استفاده میشود.
یکی از فاکتورهای مهم در بازار از گذشته تاکنون امنیت است. در گذشته جلوی درب ورودی بازار نگهبانان شبانهروزی وجود داشتند تا بازاریها بتوانند با آرامش خاطر در خانههایشان استراحت کنند و بدانند که نگهبانان از دارایی و سرمایه آنها محافظت کنند. از تحولهای مراکز خرید مدرن این است که نقش سیستمهای پیشرفته امنیتی مانند دوربینها و نظارهگری آنها توسط انتظامات پررنگ شده است.
سیرکولاسیونهای (سیرکولاسیون در معماری گردش در فضا و دسترسی به فضاهای داخلی یک ساختمان را نشان میدهد) ارتباطی یکی از نکات مهم در بازارهای سنتی است که از پله نهایتا برای ۲ طبقه کردهاند (سرا). هرچند سیرکولاسیون در بازار بیشتر افقی است با این حال در مراکز خرید سیرکولاسیونهای ارتباطی تغییرات زیادی کرده است. برای مثال پله برقی، آسانسور، پله فرار و… شکل گرفته و به این ترتیب اکنون سیرکولاسیونها بیشتر عمودی هستند.
یکی از موارد دیگر که میتوان به آن اشاره کرد فضای باز است که در هر بازاری قابل مشاهده است. در بازارهای سنتی معمولا محوطهای در مقابل ورودی بازار وجود دارد که با فضای سبز و آبنماها به افراد حس دعوتکنندگی میدهد. در مراکز تجاری مدرن اما فضاهای باز به حیاطها و تراسها و روف تقسیم شده است. در این قسمتها بیشتر فعالیتهای اجتماعی انجام میشود، کافیشاپها و رستورانها بیشتر در این نقاط قرار دارد و از آبنما و فضاهای سبز برای طراحی محوطه استفاده میشود که محل تجمع افراد نیز هست. در گذشته بعضی از دکانها دو طبقه بودهاند به این منظور که یک طبقه به شکل انبار بوده که در بازارهای سنتی با پله و در مرکز تجاری با بالابر به هم متصل شدهاند.
عناصر بازارها در سیر تحول و مدرنیته شدن تغییر یافته ولی ماهیت اصلی آنها از بین نرفته است. با توجه به خصوصیات هر شهر مانند نوع اقلیم، طاقها و نوع مصالح استفادهشده در بازار متفاوت است. نوع طاقها و گاه گنبدها و مصالح استفادهشده در بازار به دورهای که آن بازار در آن شکل گرفته برمیگردد. در مراکز تجاری مدرن همه موارد مربوط به اقلیمهای خاص رعایت میشود ولی در بیشتر موارد از مصالح و سازههای مدرن استفاده میشود.
در بازارهای سنتی با توجه به تعریف رسته، هر راسته را برای صنفی در نظر میگرفتند. مانند رسته زرگرها، مسگرها و… . در مراکز تجاری مدرن نیز در برخی موارد کل یک مرکز خرید به یک صنف خاص مرتبط است؛ مانند مرکز خرید علاءالدین واقع در خیابان جمهوری تهران. گاه نیز هر طبقه مربوط به یک صنف است مانند مرکز خرید اپال واقع در شهرک غرب تهران که در آن صنفها به طور کامل تفکیک شدهاند. نکته مثبت در این نوع فضاها این است که خریداران مستقیما به بخشی که میخواهند از آن خرید کنند مراجعه میکنند. گاه نیز فروشگاههای مختلف در کنار هم قرار میگیرند و این نیز نکات مثبت زیادی دارد. برای مثال کسانی که برای خرید به این مجموعه میآیند از تمام محصولات دیدن میکنند. اینگونه مراکز خرید مانند سامسنتر واقع در خیابان فرشته تهران معمولا تعداد کمی فروشگاه دارند.
یکی از ویژگیهای بازارهای سنتی این است که در مرکز شهر واقع شدهاند. از آنجا که در گذشته چشماندازی برای ازدیاد وسایل نقلیه وجود نداشت فضایی در بازار برای پارکینگ در نظر گرفته نشده است. اما امروزه در مراکز تجاری یکی از مسائلی که مورد بررسی قرار میگیرد پارکینگ مجموعه است. در بازارهای سنتی شکلگیری پلان یکی از مسائل مهم است زیرا نحوه قرارگیری و مدل ارتباطی با بستر را برای ما به نمایش میگذارد ولی در مراکز تجاری مدرن پلان و حجم و نوع عملکرد فضاها با هم مورد بررسی و طراحی قرار میگیرد.
در بازارهای سنتی ایرانی فضاها به دو قسمت باز و بسته تقسیم میشوند؛ فضاهای باز فضاهایی هستند که بیشتر عملکرد آنها برای خرید محصولات غذایی است. در مراکز تجاری مدرن مارکتها بیشتر در طبقات پایین مجموعه قرار دارد، مانند مرکز خرید اپال و پالادیوم واقع در خیابان زعفرانیه تهران.
در بازارهای سنتی تمام اصناف رییس داشتند ولی در مراکز تجاری گاهی چند طبقه اداری وجود دارد که هر کدام از آنها به مورد خاصی مربوط است. در نتیجه در مراکز خرید مدرن مدیر مجموعه توسط تیم بهرهبرداری و با توجه به سیاست کلی مجموعه مرکز خرید را کنترل و مدیریت میکند.
نتیجهای که درباره روند تاریخی بازارهای سنتی میتوان داشت این است که بیشتر بازارها در دوره صفویه و قاجار ساخت و تکامل پیدا کردهاند. در بازارهای سنتی به دلیل نبود بازشوها روزنههایی در سقف با توجه به نوع طراحی و اقلیم قرار داده شده است.
درب بازارهای سنتی معمولا دربهای چوبی و کوچک هستند. این دربها ارزش تاریخی زیادی دارند چرا که از گذشته به جای مانده است. دربها در مراکز خرید مدرن به طور معمول بسیار بزرگ و دارای چند ورودی مختلف است که بعد از طی کردن محوطه میتوان به آن دست یافت. دلیل آن نیز دسترسی بهتر و رعایت استانداردهای ایمنی از جمله تمهیدات ایمنی و آتشنشانی است.
زمانی که وارد بازارهای سنتی میشویم با فضاهایی راهرویی مواجه میشویم که در دو طرف آن دکانها وجود دارند و میان آنها نیز رستههای فرعی مشاهده میشود که بزرگترین ضعف آنها نداشتن برخی استانداردهای ایمنی است. اما در مراکز تجاری مدرن انواع سیرکولاسیونهای حرکتی وجود دارد که سعی شده این ضعفها را نیز بر طرف کند.
اگر بخواهیم جزئیتر به مساله بپردازیم باید اعلام کنیم که حتی پوشش در بازار با مراکز تجاری مدرن متفاوت است. در شهرستانها معمولا مردم با پوشش محلی در بازار دیده میشوند که این مساله ریشه در محلیت بازار دارد. رده سنی افراد مغازهدار در بازار بالاست و جوانانی که در بازار کار میکنند این شغل به صورت موروثی به آنها رسیده است. اما در مراکز تجاری مدرن پوششها امروزی است و رده سنی فروشندگان نیز جوانتر است.
فضاهای تبلیغاتی در بازار سنتی نیز متفاوت است. به طور مثال در برخی مواقع برای تبلیغات از فریاد استفاده میشود تا مردم برای تست مواد غذایی و… به داخل مغازهها دعوت شوند. در مراکز تجاری مدرن اما تبلیغات نقش پررنگی دارد. به طور مثال از السیدیها و استندهای تبلیغاتی استفاده میشود و میتوان گفت دیگر خبری از صداهای بلند و گاه آزاردهنده در این فضاها نیست.
در مرکز تجاریهای مدرن مکانهایی برای کمکهای اولیه و اتفاقات احتمالی وجود دارد که این فضا در بازارهای سنتی وجود ندارد. در مراکز تجاری مدرن برای آرامش افراد موسیقیهای آرام در مجموعه پخش میشود ولی در بازارهای سنتی، هرج و مرج و صداهای بلند باعث ایجاد حس اضطراب میشود.
بازار سنتی هر شهر به عنوان قلب اقتصادی و تاریخی همواره در حال تپیدن است و صدای تپیدنش، تکاپوی مردم و جریانهای اجتماعی مردم را نشان میدهد. اما در مراکز خرید مدرن اگر به صدای قلب مردم گوش دهیم متوجه میشویم که مردم در این مکانها با آرامش بیشتری برای گذراندن وقت و خریدهایشان حضور پیدا میکنند.
لطفاً براي ارسال دیدگاه، ابتدا وارد حساب كاربري خود بشويد