13 - 09 - 2021
تاثیر ویرانکننده تحریم بر موقعیت ژئواکونومیک ایران
در قالب چشمانداز اقتصادی عمان، این کشور در نظر دارد در افق ۲۰۴۰ به یکی از ده کشور نخست جهان در زمینه لجستیک و در بخش حملونقل و ارتباطات به دومین منبع درآمدهای ملی تبدیل شود. از همین رو سلطاننشین عمان برنامههایی را برای توسعه زنجیرهای از بندرها برای مقاصد تجاری، صنعتی، توریستی و ماهیگیری تعریف کرده است. دو بندر عمده صحار و سلاله در کانون کوششهای این کشور برای تبدیل شدن بههاب لجستیک در خلیج فارس قرار دارند. بندر صحار عمان که از سال ۲۰۰۴ فعالیت خود را برای تبدیل شدن به هاب لجستیک آغاز کرده، در میانه سپتامبر گام مهمی برخواهد داشت. این بندر از میانه سپتامبر سالجاری تامین سوخت برای نفتکشها را آغاز میکند. این اقدام عمان در بندر صحار در راستای رقابت با امارات عربی متحده ارزیابی شده است. صحار بر خلاف جبل علی به هرمز و ریسکهای ناشی از آن وابسته نیست. این بندر در حال تبدیل شدن به هاب لجستیک کلیدی در منطقه است. از همین رو مروری مختصر بر روند توسعه آن ضروری است. بندر و منطقه آزاد صحار بر مبنای سرمایهگذاری مشترک ۵۰-۵۰ بین سلطاننشین عمان و بندر روتر دام هلند توسعه یافته و مدیریت میشود. روند توسعه این بندر در سال ۲۰۰۴ آغاز شد و در سال ۲۰۱۰ منطقه آزاد آن رو به توسعه گذاشت. در طی این سالها مجموعه ۲۷ میلیارد دلار در این بندر سرمایهگذاری شده است. در وضعیت کنونی در این بندر به صورت هفتگی یک میلیون تن کالا جابهجا میشود.
صحار یکی از سریعترین روندهای رشد و توسعه بندرها در جهان را در سالهای اخیر تجربه کرده است. در منطقه آزاد صحار سه مجتمع صنعتی مرتبط با حوزه معدن، پتروشیمی و لجستیک ایجاد شده است. اخیرا چهارمین مجتمع صنعتی مختص صنایع غذایی به این مجموعه اضافه شده است. این مجتمع غذایی نخستین ترمینال در عمان است که قادر به دریافت کالاهای کشاورزی، فرآوری و بستهبندی آنها و ارائه خدمات لجستیک در این حوزه است.
بندر صحار از طریق شبکه جادهای و فرودگاهی به کشورهای شورای همکاری خلیجفارس دسترسی دارد و احداث شبکه ریلی نیز در دستور کار قرار گرفته است. منطقه آزاد صحار ۴۵ کیلومتر مربع مساحت دارد و فضای عظیمی را در اختیار شرکتها برای انجام فعالیتهای تجاری و صنعتی قرار میدهد. فاز اول منطقه آزاد تجاری سه سال پیش از موعد به بهرهبرداری رسید و ۲۶ شرکت بزرگ بینالمللی در آن مستقر شدند.
منطقه آزاد این بندر در مجموع چهار هزار و ۵۰۰ هکتار وسعت خواهد داشت. در این بندر کوشش شده تا انواع مشوقها برای حضور شرکتها در نظر گرفته شود و محیط کسبوکار بسیار باثباتی ایجاد شود. بندر صحار از مشارکت با بندر روتردام به عنوان یکی از مجموعههای پیشرفته در جهان سود میبرد. همین هم باعث شده در ارائه خدمات بندری مدرن بسیار موفق عمل کند. برنامه توسعه بندر در بخش جنوبی آن در حال انجام است بهگونهای که در آینده ۲۵ کیلومترمربع به منطقه آزاد تجاری این بندر اضافه خواهد شد. به علاوه در پیامد توسعه بندر به سمت جنوب ظرفیت برای پهلوگیری کشتیهای غول پیکر در این بندر افزایش خواهد یافت. به موازات توسعه سریع این بندر نیازهای انرژی آن نیز روزافزون است. در همین راستا بندر صحار قراردادی با شرکت شل برای تولید انرژی خورشیدی با هدف تامین بخشی از نیازهای فزاینده منعقد کرده است. ظرفیت هر پروژه تولید انرژی خورشیدی ۲۵ مگاوات برآورد شده است. برنامه توسعه بندر صحار و چابهار تقریبا در یک بازه زمانی آغاز شد. در بیش از یک دههای که از آغاز این روند میگذرد، بندر چابهار تقریبا در همان شرایط اولیه باقیمانده و حتی وعده سرمایهگذاری ۵۰۰ میلیون دلاری هند در آن نیز عملیاتی نشده است. در همین بازه زمانی ۲۷ میلیارد دلار در بندر صحار سرمایهگذاری صورت گرفته و به هابی لجستیک در منطقه بدل شده است. شکاف فزاینده بین صحار و چابهار یکی از نمادهای تاثیر ویرانکننده تحریم بر موقعیت ژئواکونومیک کشور است.
مصر در پی سوئز ریلی
دولت مصر اخیرا با شرکت زیمنس آلمان قراردادی ۵/۴ میلیارد دلاری برای ایجاد خطآهن برقی سریعالسیر به طول ۶۶۰ کیلومتر منعقد کرده است. مدیر شرکت زیمنس این طرح را کانال سوئز ریلی خوانده است، ازآن جهت که دریای سرخ را به دریای مدیترانه متصل میکند. در قالب این طرح بندر عین سخنا در دریای سرخ را به بندر اسکندریه در سواحل مدیترانه متصل میکند. تا سال ۲۰۲۷ این خط احداث میشود و سالانه ظرفیت جابهجایی ۳۰ میلیون مسافر و حجم عظیمی از کالا را خواهد داشت. در فاز دوم، این پروژه به مناطق دیگر مصر گسترش پیدا میکند و در مجموع ۱۲۷۰ کیلومتر راهآهن سریعالسیر در این کشور ایجاد خواهد شد. مصر در سالهای اخیر کوششهای فراوانی برای تبدیل شدن به هاب لجستیک میان اروپا و آسیا انجام داده است. اخیرا این کشور پروژه تعریض کانال سوئز را به پایان رسانده است افزون بر این در چارچوب کمربند و راه چین، سرمایهگذاریهای مهمی در این کشور صورت گرفته است. مجموعه لجستیکی عظیمی توسط شرکتهای چینی در حاشیه کانال سوئز ایجاد شده است. مصر عضو سازمان تجارت جهانی است و با اتحادیه اروپا و کشورهای آفریقایی موافقتنامههای تجارت آزاد دارد؛ بنابراین زیرساختهای نرم لجستیک این کشور فراهم است.
سایه سنگین طالبان بر موقعیت ایران
در ژئواکونومی افغانستان
در هفتههای اخیر ایالاتمتحده با خروج از افغانستان که به معنای پایان تکیه بر قدرت نظامی است، به طور فزاینده بر اهرمهای اقتصادی برای کنترل رفتار طالبان و اثرگذاری بر آن متمرکز میشود. از ۹ میلیارد دلار ذخایر ارزی دولت افغانستان هفت میلیارد دلار آن در آمریکا نگهداری میشود، ۳/۱ میلیارد دلار از آن در سایر حسابهای بینالمللی و ۷۰۰ هزار دلار آن در بانک تسویه حسابهای بینالمللی نگهداری میشود. این ارقام به خوبی نشاندهنده توان ایالاتمتحده برای تاثیرگذاری بر رفتار اقتصادی طالبان است.
پس از سقوط کابل ایالاتمتحده دسترسی طالبان به این منابع مالی را مسدود کرده و اعلام داشته است که در حال حاضر تصمیمی برای گشایش، جز ارائه مجوزهای محدود و بشردوستانه ندارد. البته اقدام ایالاتمتحده با مخالفت گروههای حقوقبشری و نیز روسیه مواجه شده است. روسیه استدلال میکند که منزوی کردن طالبان و عدم دسترسی آنان به منابع مالی احتمالا باعث میشود به تجارت مواد مخدر یا قاچاق اسلحه روی بیاورند که برای جامعه بینالمللی تبعات منفی خواهد داشت.
بر اساس گزارش مرکز پژوهشهای اتاق ایران، اهرم دیگر ایالاتمتحده وابستگی شدید افغانستان به اقتصاد جهانی است. افغانستان شدیدا کشوری وابسته به واردات است. در سال ۲۰۱۹ حجم واردات کالایی این کشور ۶/۸ میلیارد دلار بوده است. زغالسنگ، گندم و نفت در صدر کالاهای وارداتی افغانستان بودند. افزون بر این ۷۰ درصد از نیروی برق افغانستان از طریق واردات تامین میشود و سالانه هزینهای حدود ۲۷۰ میلیون دلار در بر دارد. طالبان امکان پرداخت چنین هزینهای برای واردات برق بدون دسترسی به منابع مالی افغانستان ندارد. برآوردها نشان میدهد که طالبان تنها امکان تامین منابع مالی برای دو روز از واردات افغانستان را دارد. اهرم دیگر آمریکا در برابر طالبان، موقعیت ویژه این کشور در میان ارائهدهندگان کمکهای بینالمللی به افغانستان است. تحریمهای ایالاتمتحده عملا مانع کمکهای بشردوستانه به افغانستان میشود. از همین رو این کشور در هفتههای اخیر مجوزهای محدودی برای ارائه کمکهای بشردوستانه به افغانستان صادر کرده است. پیش از سقوط کابل و برآمدن طالبان، افغانستان سالانه ۵/۸ میلیارد دلار کمک دریافت میکرد. این میزان کمک ۴۳ درصد تولید ناخالص داخلی این کشور را تشکیل میدهد. ۷۵ درصد از هزینههای عمومی این کشور از طریق کمکها تامین میشد و ۵۰ درصد بودجه این کشور وابسته به کمکهای بینالمللی بود. از همینروست که در هفتههای اخیر مقامات بلندپایه دولت پیشین افغانستان هشدار دادهاند که در صورتی که مبادلات مالی افغانستان با جهان مسدود بماند و کمکها همچنان متوقف باشد، اقتصاد این کشور از هم خواهد گسیخت.
به عنوان نمونهای دیگر شرکت انکشاف ملی که انجام پروژههای عمرانی در این کشور را برعهده دارد اعلام کرده است که ۷۰۰ پروژه عمرانی این شرکت در نقاط مختلف افغانستان، به دلیل قطع کمکهای بینالمللی متوقف شدهاند. مهمتر آن که ۹۰ درصد از هزینههای نیروهای نظامی و امنیتی این کشور از طریق کمکهای بینالمللی تامین میشد. طالبان برای برقراری ثبات در کشور جنگزده و مستعد تنش، نیازمند ارتشی کارآمد است. چنین ارتشی نیازمند منابع مالی عظیم است که از درون افغانستان قابل تامین نیست. اثر تحریمهای آمریکا در قطع و کاهش مبادلات سیستم مالی بینالمللی با بانکهای افغانستان سریعتر از سایر بخشهای اقتصاد بروز یافته است. از ۱۲ بانک موجود در افغانستان سه تای آنها بانکهای دولتی است که تحت کنترل طالبان قرار میگیرد؛ بنابراین مستقیما تحت تحریمهای ایالاتمتحده است. سایر بانکهای افغانستان خصوصیاند و به شبکه بانکی بینالمللی برای انجام تراکنشها به شدت وابستهاند. در هفتههای اخیر بانکهای بزرگ بینالمللی از جمله citi bank مراودات با شبکه بانکی افغانستان را به حالت تعلیق درآوردهاند و دلیل آن را نگرانی از نقض تحریمهای ایالاتمتحده برشمردهاند. اتاق بازرگانی افغانستان – آمریکا که شبکه بانکی افغانستان نیز بخشی از آن محسوب میشود از دولت این کشور خواسته تا مجوزهای محدودی برای تراکنشهای بانکی صادر کند. منابع مالی حاصل از نیروی کار افغانستان در خارج از این کشور نیز نقش قابلتوجهی در اقتصاد آن دارد. ۴ درصد تولید ناخالص داخلی افغانستان را منابع مالی ارسال شده توسط کارگران این کشور در سایر نقاط جهان تشکیل میدهد. این منابع خرد مالی از طریق موسساتی چون وسترن یونیون و مانی گرام منتقل میشوند. هر دوی این موسسات همکاری با افغانستان را به حالت تعلیق درآوردند. البته ایالاتمتحده در روزهای اخیر به آنها مجوز فعالیت در افغانستان را داده است.
در تحولی دیگر طالبان نشانههای فزایندهای از نزدیکی و همکاری اقتصادی با پاکستان بروز داده است. در روزهای پس از تصرف کابل توسط طالبان برای نخستین بار ۵۰۰ تن کود شیمیایی از بندر گوادر پاکستان به افغانستان ارسال شد. افزون بر این طالبان به شدت بر همکاری با چین و پاکستان تاکید کرده است و صریحا افغانستان را به عنوان بخشی از کریدور اقتصادی چین پاکستان برشمرده است. به نظر میرسد طالبان با پیشبینی روابط پرتنش با ایالاتمتحده و تداوم تحریمهای این کشور میکوشد بیشتر و بیشتر به چین نزدیک شود تا بخشی از مشکلات اقتصادی از این مسیر کاهش یابد. تاکید طالبان بر تبدیل افغانستان به بخشی از کریدور اقتصادی چین – پاکستان به آن معناست که مسیر همکاری سه جانبه ایران، هند و افغانستان بر محور چابهار در آینده اولویتی نخواهد داشت و حاکمان جدید افغانستان تمایلی به استفاده از مسیر چابهار برای نقل و انتقال کالا نخواهند داشت. به دیگر سخن رقابت قدیمی چابهار با گوادر و کراچی با سلطه طالبان بر افغانستان احتمالا به سود گوادر و کراچی حل و فصل خواهد شد. مهمتر آنکه تبدیل شدن افغانستان به بخشی از کریدور اقتصادی چین پاکستان به معنای زوال موقعیت ایران در ژئواکونومی افغانستان نیز خواهد بود. البته هنوز برای سخن گفتن قاطع در این باره باید قدری احتیاط کرد. اما روندها به سوی تنیدگی ژئواکونومی افغانستان در پاکستان پیش میرود و این بیشک علیه منافع اقتصادی دولت و بخش خصوصی ایران است.
آمادگی پاکستان برای اجرای فاز دوم کریدور اقتصادی چین و پاکستان
دولت پاکستان میکوشد رضایت چین برای اجرای فاز دوم پروژه کریدور اقتصادی چین – پاکستان را کسب کند. کریدور مهمترین این زیرمجموعه ابتکار کمربند و راه چین محسوب شده و از طرفی بزرگترین پروژه توسعه اقتصادی و سرمایهگذاری در تاریخ پاکستان محسوب میشود. فاز نخست این پروژه به حوزههای زیرساختی و انرژی اختصاص داشت. تاکنون ۱۲ میلیارد دلار از پروژههای سرمایهگذاری شده در مراحل پایانی قرار گرفتهاند و ۱۳ میلیارد دلار دیگر نیز در قالب فاز نخست در حال اجرا هستند. فاز دوم این پروژه اهدافی فراتر از حوزه انرژی و زیرساختها را مدنظر دارد. به دیگر سخن دگرگونسازی اقتصاد پاکستان از طریق سرمایهگذاریهای عظیم، انتقال و فناوری، آموزش نیروی کار ماهر و تسهیل تجاری در دستور کار فاز دوم این طرح قرار دارد. البته در فرآیند اجرایی شدن فاز نخست این پروژه رقابتهای سیاسی داخلی در پاکستان، فضای کسب و کار نامناسب در این کشور و از همه مهمتر حملات گهگاه به شهروندان چینی در این کشور توسط گروههای تروریستی و مخالف دولت پاکستان زمینه را برای تردیدهای فزاینده شرکتهای چینی فراهم آورده است. این شرکتها برای ورود به فاز دوم پروژه که نیازمند سرمایهگذاریهای عظیمتر است، تردیدهای جدی دارند. به همین دلیل دولت پاکستان میکوشد فضای کسب و کار خود را برای آغاز فاز دوم این پروژه بهبود بخشد.
افزون بر این دولت پاکستان تلاش میکند تا با روی کار آمدن طالبان، افغانستان را به کریدور اقتصادی چین- پاکستان پیوند بزند و از این مسیر مشوقهای جدیدی برای سرمایهگذاری چین در این پروژه ایجاد کند. برخی مقامات پاکستان اعلام کردند که چین آمادگی سرمایهگذاری ۱۴ میلیارد دلاری در افغانستان را برای پیوندزدن این کشور به کریدور اقتصادی چین- پاکستان دارد. روشن است که این مباحث در وضعیت کنونی بیشتر برنامههای دیپلماسی اقتصادی پاکستان را عیان میکند اما عملی شدن آنها تضمین شده نیست. با وجود این میتوان گفت که کریدور اقتصادی چین و پاکستان با افتوخیزهایی احتمالا تداوم خواهد یافت و در پیامد اجرای آن پاکستان نهتنها به مهمترین شریک استراتژیک چین در جهان بلکه به مهمترین شریک اقتصادی این کشور در جنوب آسیا نیز احتمالا بدل خواهد شد.
تداوم همکاری چهارجانبه مصر، اردن، سوریه و لبنان
همکاری چهارجانبه لبنان، اردن، مصر و سوریه که در شماره پیشین پایش تحولات به آن اشاره شد با موافقت و حمایت دولت سوریه وارد مرحله جدیدی شده است. هفته گذشته عالیترین هیات لبنانی از ابتدای بروز جنگ داخلی در سوریه تاکنون راهی این کشور شد و با مقامهای سوری در مورد انتقال گاز مصر و برق اردن از طریق خاک این کشور به لبنان گفتوگو کرد. سوریه موافقت خود را با این پروژه اعلام کرده از طرف دیگر ایالاتمتحده نیز موافقت خود با همکاری در انجام این طرح که با نادیده گرفتن تحریمهای آمریکا علیه این کشور امکانپذیر است، ابراز داشته است. لبنان از یک سال پیش با مصر و اردن وارد رایزنیهایی شده و مذاکرات فنی در این حوزه به نتیجه رسیده است. افزون بر این آنان موفق شدند موافقت ایالاتمتحده در مورد تعلیق تحریمهای سوریه را کسب کنند. با موافقت دولت سوریه به نظر میرسد این پروژه در آستانه اجرایی شدن است.
لطفاً براي ارسال دیدگاه، ابتدا وارد حساب كاربري خود بشويد