به کاروانی که گذشت بگو صدای جرس ماندگار است
جهان صنعت – 22تیرماه درگذشت رادمردی از تبارحرفه حسابداری و اقتصاد بود که در بایکوت رژیم پهلوی مورد بی‌مهری قرار گرفت. شادروان رحیم رضازاده‌ملک در ۱۷مهرماه۱۳۱۹ در مراغه چشم به هستی گشود. او تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در تهران گذراند. سپس تحصیلات دانشگاهی خود را تا مرحله کارشناسی‌ارشد امور‌مالی و حسابداری در دانشکده صنعت نفت و دانشگاه تهران به پایان رسانیده و برای تکمیل تحصیلات به آمریکا رفت و تخصص خود را در مدیریت مالی و اقتصادسنجی تا اخذ درجه دکترا ادامه داد.
دکتر رضازاده‌ملک پس از بازگشت به ایران در مدرسه عالی بازرگانی به تدریس رشته‌های حسابداری و حسابرسی مشغول شد و به‌عنوان کارشناس مسائل مالیاتی و کارشناس رسمی دادگستری در امور مالی، حسابداری، سهام و سهم‌الشرکه نیز به کار پرداخت. مطالعات و دانش او چند رشته‌ای بود به‌طوری‌که بنا به علاقه و استعداد شخصی در پژوهش و تحقیق، آثاری متعدد و متنوع در زمینه تاریخ و فرهنگ و ادب ایران به یادگار گذاشته است. از پژوهشهای وی در عرصه تاریخ دوران متاخر قاجار و جنبش مشروطه، به‌ویژه کتاب او با عنوان حیدرخان عمواوغلی، چکیده انقلاب معروفیت فراوان دارد. در این کتاب که در سال۱۳۵۳ منتشر شد، دلبستگی نویسنده به اندیشه‌ها و آرمان چپ آشکار است.
کتاب‌های سوسمارالدوله، تاریخ روابط ایران و ممالک متحده آمریکا، انقلاب مشروطه ایران براساس اسناد بریتانیا و ایران و ایرانیان از جمله آثار وی در عرصه تاریخ معاصر ایران هستند. او باوجود اینکه آذری‌تبار بود برخلاف برخی پان‌ها به زبان فارسی و میراث ادبی ایران نیز عشق می‌ورزید و در این عرصه نیز چندین اثر پژوهشی منتشر کرده است.
رضازاده‌ملک به علوم عقلی در دوره‌های گذشته توجه داشت و آثاری در این عرصه پدید آورده است. برای نمونه می‌توان از تحقیقات گسترده او درباره عمرخیام نام برد. او رسالات علمی شاعر و ریاضی‌دان ایرانی را در چند کتاب معرفی کرده‌است: دانشنامه خیامی، دو رساله فلسفی از عمر خیام، عمر خیام؛ قافله‌سالار دانش و… در همین حوزه باید از پژوهشهای دکتر رحیم رضازاده‌ملک درباره نجوم و تقویم و گاهشماری نام برد.
رضازاده‌ملک در رشته اقتصاد تحصیل کرده بود اما شهرت و اعتبار او به خاطر مطالعاتش در زمینه تاریخ معاصر و آثار تحقیقی او در مسائل فرهنگی است. دکتر رحیم رضازاده‌ملک تا واپسین روزهای زندگی هم در تخصص علمی خود در امور مالی ادامه داد و هم در دلبستگی فراوان خود به مقولات تاریخی و فرهنگی.
او در ۲۲تیرماه۱۳۸۹ به‌علت سکته قلبی درگذشت و در قطعه نام‌آوران در بهشت‌زهرا بدون حضور اهالی حرفه حسابداری یا بایکوت خبری سردمداران حرفه که سردرگریبان جشن‌ها و اعلام مشاهیر و مفاخر حرفه بودند به خاک سپرده شد.
درحالی حرفه حسابداری من‌جمله خودنگارنده مقاله از وجود جنین گوهری غافل بود که همان شب درگذشت وی خبرگزاری بی‌‌بی‌سی و رادیو دویچه آلمان اعلام داشتند دکتر رحیم رضازاده ملک، محقق و پژوهشگر سخت‌کوش در پی ایست قلبی در تهران درگذشت. وی نه‌فقط کارشناس در حوزه فرهنگ، تاریخ و ادب پارسی و تقویم ایران بود بلکه در امور اقتصاد به‌ویژه در بخش نظام مالیاتی کشور تبحری خاص داشت.
خبرگزاری دویجه آلمان در شب درگذشت وی نوشت: رضازاده‌ملک در مقام حسابرس خبره و کارشناس اقتصاد و امور مالیاتی تا رویداد انقلاب۵۷ سال‌ها استاد مدرسه عالی بازرگانی تهران و پس از انقلاب در شماری از دانشکده‌ها و مدارس عالی بود. از او مقاله‌های تحقیقی متعددی در مجله‌های تخصصی چون حسابرس خبره که در قبل انقلاب منتشر می‌شد نوشته شده است. وی در مقام کارشناس رسمی دادگستری در امور حسابرسی و مالیاتی نیز فعال بود.
کتاب اصول حسابداری وی هنوز از کتاب‌های درسی دانشگاهی محسوب می‌شود و کتاب مجموعه قوانین مالیاتی وی که تا سال‌های۱۳۷۵ یکی از معتبرترین کتب مالیاتی کشور محسوب می‌شد. او که در دوران نوجوانی در آغاز دهه۳۰ به سازمان‌های سیاسی چپ گرایش داشت، در دوران دانشجویی در کنار تحصیلات خود در دهه۴۰ به مطالعه و پژوهش در مسائل تاریخ معاصر، به‌ویژه انقلاب مشروطه و زبان و ادب پارسی روی آورد.
علاقه و سخت‌کوشی او در این عرصه به جایی رسید که در دو دهه آخر زندگی، پژوهشهای فرهنگی و تاریخی و ادبی را بر حوزه اقتصاد ترجیح می‌داد ولی به‌عنوان کارشناس هر بار مخاطب رسانه‌ها و محافل اقتصادی باقی ماند. او انسانی خردگرا با آرمانی نافرجام بود که از دهه۳۰ همواره به دلیل تمایلات سیاسی خود، صحنه تحولات سیاسی ایران را به دقت دنبال می‌کرد و دوستان خود را در میان نویسندگان و اهل کتاب داشت.
وی در دوره انقلاب۵۷ با گرایش‌های ملی و انسان‌دوستانه‌‌ای که داشت، به گذشته فعالان سیاسی دهههای ۲۰ و ۳۰ به دیده انتقاد می‌نگریست. در دوره انقلاب۵۷، او از تمامی سازمان‌های سیاسی فاصله گرفت.
دکتر رضازاده‌ملک چه پیش و چه پس از انقلاب۵۷ تقاضای مستقیم و غیرمستقیم کانون نویسندگان ایران را برای عضویت نپذیرفت و از ورود به هر جریان سیاسی دوری گزید. وی در دهههای پس از انقلاب در عین حفظ آرمان‌های انسان‌دوستانه و برابری‌خواهانه‌‌اش، نیروی خود را هرچه بیشتر به امر پژوهش در فرهنگ، تاریخ و ادب ایران سوق داد.
رضازاده‌ملک کنج آرام کتابخانه و پژوهش در زمینه‌های مورد علاقه خود را بر هیجانات روزگار ترجیح می‌داد. روزگاری نگارنده به یکی از اعضای شورای عالی انجمن حسابداران خبره گفته بود که ای وای بر ما که در حق استاد ناسپاسی کردیم و منزلت اورا ارج ننهادیم تا برخی سبکباران حسابدار خود را پدر و مادر حسابداری و مشاهیر عالم پندارند.
این پژوهشگر، انسانی بود خردگرا که از تجربه هرگونه بی‌تدبیری از سوی دیگران برمی‌آشفت و آن را برنمی‌تابید، تا جایی که در عین شوخ‌طبعی، زبانی گزنده و انتقادی به خود می‌گرفت. از این رو وی در جامعه ایران امروز، انزوا را بر روابط بی‌‌پایه سطحی ترجیح می‌داد و مناسبات خود را به دوستان نزدیک اهل کتاب و قلم و تحقیق محدود کرده بود. نگاه تیزبین اقتصادی او را نیز باید به سرشت خردگرای وی نسبت داد. علاقه وافر به پژوهشهای خیام‌شناختی وی نیز برآیند همین خصلت خرد‌جوی وی است.
این پژوهشگر تاریخ و فرهنگ، عقلانیت و سخت‌کوشی درونی خود را نیز از دیگران طلب می‌کرد و آن را نزد هرکس می‌ستود. هر چند که وی هرگز به دنبال ثروت نرفت و از حاصل دسترنج فکری خود زیست ولی به‌عنوان یک اقتصاددان ارزش پول و ثروت برای یک جامعه را نیک می‌دانست. جامعه فکری ایران وی را بیشتر یک پژوهشگر در حوزه فرهنگ و تاریخ و ادب می‌شناسند ولی او اقتصاددانی متبحر و از نادر کارشناسان در امور نظام مالیاتی کشور بود. در دوره ریاست جمهوری محمد خاتمی، پس از تصویب قوانین مالیاتی در مجلس شورای اسلامی، متن قانون را برای نظر کارشناختی نزد او بردند و او نیز ضمن برشمردن نارسایی‌های آن، انتقاد داشت که نظر کارشناختی را باید پیش از تصویب قانون بخواهند و نه پس از آن.
ماهنامه اقتصاد ایران نیز در آخرین شماره خود (خرداد۱۳۸۹) گفت‌وگویی داشته است با دکتر رحیم رضازاده‌ملک با عنوان پاسخگویی مالیاتی یا پاسخ‌های نفتی که استاد در این مصاحبه به ارزیابی الگوپذیری بین‌المللی می‌پردازد. متن این مصاحبه از سایت ماهنامه اقتصاد ایران به دلایل نامعلوم حذف شده است.
براساس یک جزوه ۱۵صفحه‌ای با عنوان «کارنامه ملک» مجموعه آثار رضازاده‌ملک دربرگیرنده ۳۵عنوان کتاب و ۸۰مقاله در حوزه‌های تاریخ، متون، زبان و ادب فارسی، خیام‌شناسی و تقویم است که تا سال۱۳۸۷ انتشار یافته است. این فهرست شامل کتاب‌ها و مقاله‌‌ها و مصاحبه‌های وی در حوزه اقتصاد نمی‌شود. وی به هنگام مرگ چندین کتاب و مقاله در دست انتشار داشت.
فرهنگیان و دانشجویان و فعالان سیاسی دوره انقلاب۵۷ بی‌شک کتاب حیدرخان عمواقلی، چکیده انقلاب را به یاد دارند. این کتاب تحقیقی درباره شوریدگی یک انقلابی به قلم رضازاده‌ملک در سال۱۳۵۲ توسط انتشارات دنیا منتشر شد. وی برای انتشار آن با اداره سانسور حکومت پهلوی باید مدت‌ها دست‌وپنجه نرم می‌کرد. پرداختن به زندگی این انقلابی شورشی، بی‌شک بی‌ارتباط با گرایش‌های سیاسی نویسنده آن نبوده است.
کتاب «سوسمارالدوله که روایتگر خصائل حاکم مستبدی چون ناصرالدین‌شاه بود نیز حاکی از نگرش رضازاده‌ملک به دستگاه پهلوی بود که در سال۱۳۵۴ انتشار یافت. کتاب هوپ هوپ، زبان بُرّای انقلاب(۱۳۵۷) و مقاله نخستین تجلیات نهضت کارگری در ایران در دفتر چهارم نقد و تحقیق سال۱۳۵۷ در همین فضا انتشار یافتند.
کوچه قجرها جلد دوم سوسمارالدوله بود که بعد از مرگ وی چاپ شد. او در مصاحبه با کتاب هفته در تیرماه۸۹ گفته بود که این کتاب تاریخ قاجار را برمی‌رسد اما این سلسله را برخلاف سایر محققان که آن را از دید سیاسی نگریسته‌اند، از دید اجتماعی می‌بیند که به‌نظرم مفیدتر، موثرتر و برانگیزاننده‌تر است. استاد نویسنده کتاب معروف تاریخ روابط ایران و ممالک متحده آمریکا بود که در سال۱۳۵۰ انتشار یافت. ازدیگر کتاب‌های وی کتاب ایران و ایرانیان-خاطرات بنجامین، نخستین سفیر ایالات‌متحده آمریکا در ایران به سال‌های ۱۸۸۵-۱۸۸۳ بود که در سال۱۳۶۳ و انقلاب مشروطه ایران- به روایت اسناد وزارت امور خارجه انگلیس- کتاب‌های آبی- در ۸۱۴صفحه در سال ۱۳۷۷ انتشار یافتند.
کارهای قلمی رضازاده‌ملک از اواسط دهه۴۰ آغاز شد. وی کتاب ۵۰صفحه‌ای گفتاری درباره املای فارسی را در ۲۶سالگی در سال۱۳۴۵ انتشار داد. در همین سال دو مقاله تحقیقی وی نیز با عنوان‌های واژه روزنامه و واژه‌های نادرست را در مجله تحقیقات روزنامه‌نگاری منتشر کرد.
شادروان رضازاده‌ملک در دهه۵۰ چهار شماره دفترهای نقد و تحقیق و در دهه۸۰ دفترهای هوای تازه را انتشار داد. این دفترها حاوی مقاله‌های انتقادی و تحقیقی وی هستند.
پژوهش در زمینه تقویم و گاهشماری
در زمینه تقویم و گاهشماری می‌توان به آثار زیرین وی اشاره کرد: «زیج ملک» (استخراج و تطبیق تقویم‌‌ها،۱۳۸۰)، «در معرفت تقویم»(۱۳۸۱)، «گاهشماری»(۱۳۸۳)، «پژوهش تقویم‌های ایرانی»(۱۳۸۴) «زیج مفرد»(۱۳۸۴) و بیش از ۱۵مقاله تالیفی در نشریات علمی و پژوهشی مانند «نامه انجمن» (نشریه انجمن آثار و مفاخر فرهنگی) و «آینه میراث» (نشریه مرکز پژوهشی میراث مکتوب) تجلی یافته است.
مقاله‌های پژوهشی «آغاز و انجام شهریاری»، «گاوبارگان در طبرستان»، «طول مدت‌زمان یک‌سال اعتدالی»، «قمر در عقرب»، «لحظه‌های تحویل سال اعتدالی»، «بخت‌النصر و تاریخ بخت‌النصری»، «تقویم معتضدی»، «گاهنبارها»، «تاریخ دقیق آغاز و انجام حکومت اشکانیان در ایران»، «زیج ملک شاهی؟ زیج خیام؟ هیچکدام!»، «تاریخ دقیق تاسیس حکومت ساسانیان در ایران»، «پنجک مس ترفتگ»، «تاریخ جمالی»، «تقویم هجری خورشیدی»، «تقویم و تقویم‌نگاری در تاریخ»، «تقویم مازندرانی» و «یادداشت‌هایی درباره گاهشماری سنتی ساحل‌نشینان کرانه‌های جنوبی دریای مازندران» نیز از جمله کارهای وی به حساب می‌آیند.
پژوهش در حوزه زبان و ادب پارسی
رحیم رضازاده‌ملک به زبان‌های عربی، انگلیسی و آذری تسلط داشت و با زبان‌های باستانی پهلوی، آرامی (و خط میخی)، سریانی و سغدی آشنا بود. وی بسیاری گویش‌های ایرانی را می‌شناخت و در این زمینه تحقیق کرده بود.
وی به‌عنوان یک آذری‌زبان علاقه‌ای ویژه به این زبان داشت و پژوهش‌هایی در این زمینه از خود برجای گذارد. «گویش آذری» (متن و ترجمه و واژه‌نامه رساله روحی انار جانی)، انتشارات انجمن فرهنگ ایران باستان(۱۳۵۲)، «آذری(گویش دیرین مردم آذربایجان)» در ۲۴۶ صفحه از جمله این آثار است.
مقاله‌هایی چون «نمونه‌هایی از گویش کرمانی»، «سیمرغ و سیندخت»، بلورکلام فرودسی، «شمار ابیات فردوسی»، «اصلاح یا تغییر خط»، «دیباچه شاهنامه ابومنصوری»، «اشعار نباتی قراداغی به گویش تاتی» را می‌توان در میان آثار این پژوهشگر ایرانی یافت.
پژوهش در حوزه متن‌شناسی
تصحیح و ویرایش کتاب «دبستان مذاهب» (تالیف موبد کیخسرو اسفندیار به سال ۱۰۶۳هجری) که جلد دوم آن به تعلیقات نویسنده در ۳۷۲صفحه اختصاص دارد و در سال۱۳۶۲ انتشار یافت، «دانشنامه خیامی» (مجموعه رسائل علمی و فلسفی و ادبی عمربن ابراهیم خیامی، ۱۳۷۷)، «تنکلوشا» (از مولفی ناشناخته) به انضمام مدخل منظوم (از عبدالجبار خجندی سروده سال۶۱۶هجری) که مرکز میراث مکتوب در سال۱۳۸۴ آن را انتشار داد، از جمله ده‌ها اثر دیگر اوست.
«مولود زرتشت»، «زین‌الاخبار»، «مزدکنامه»، «مزدک بامدادان»، «مقدمه فردوسی بر منظومه شاهنامه»، از جمله آثار پژوهشی رضازاده‌ملک هستند که همگی آنها وابستگی عمیق وی به سرزمین و آثار ادبی کشورش را نشان می‌دهند.
نشریه «کتاب هفته» در شماره۲۳۸ (شنبه۱۲تیرماه۸۹)، حدود ده‌روز پیش از مرگ وی، گفت‌وگویی تفصیلی با رضازاده‌ملک انجام داد. در این گفت‌وگو ضمن اشاره به کارنامه قلمی این پژوهنده به آثار در دست چاپ وی نیز اشاره شده است، کتاب‌هایی نظیر «شاهنامه، شاه‌نامه‌ها»، «مهر مسیحا»، «آقای آلت فعل» (درباره تقی‌زاده) و…
پژوهشهای خیام شناسانه رضازاده‌ملک در چهار اثر، دانشنامه خیام (۱۳۷۷)، عمر خیام، قافله سالار دانش(۱۳۷۷)، ترانه‌های خیام، گوهر اندیشه، جوهر فلسفه(۱۳۷۸) و دو رساله فلسفی(۱۳۸۲) دیده می‌شوند. ده‌ها سخنرانی در موضوع‌های دانش گاهشماری و خیام‌شناسی، در همایش‌های داخلی و بین‌المللی، در کارنامه رضازاده ملک جای دارند.
مرکز علوم و ستاره‌شناسی تهران ششمین نشست علمی خود در تیرماه۱۳۸۸ را به مناسبت سال جهانی نجوم، در نکوداشت دکتر رحیم رضازاده‌ملک برگزار کرد. این مرکز نجوم ایران، به پاس پژوهشهای وی هدایا و لوح‌های تقدیر به رضازاده‌ملک اهدا کرد. از استاد دکتر رضازاده ملک حدود ۱۳جلد کتاب در زمینه حسابداری شامل کتاب‌های اصول حسابداری، حسابداری پیمانکاری، مقاطعه‌کاری، حسابرسی، حسابداری قیمت تمام‌شده و… منتشر شده است.
غلامحسین دوانی
