بحران تنهازیستی در سالمندان
جهان صنعت- سالمندی در ایران فراتر از یک تغییر زیستی یا چالش اقتصادی صرف است؛ این پدیده آیینه‌ای تمام‌نما از نابرابری‌های تاریخی و شکاف‌های عمیق اجتماعی است که اکنون به بحرانی پنهان و دردناک بدل شده؛ بحرانی که بسیاری از سالمندان را به «مرگ اجتماعی» کشانده، جایی که فرد زنده است اما از نظر فرهنگی، اقتصادی و مدنی نامرئی می‌شود.
تنهایی یکی از مهم‌ترین چالش‌های دوره سالمندی است؛ آسیب تنهازیستی برای سالمند، مشکلات متعدد بهداشت روان، سلامتی و اجتماعی را در بر می‌گیرد. تنهایی موجب انزوای اجتماعی می‌شود که می‌تواند سالمندان را گرفتار کند و اکنون هم با توجه به اینکه ۶۵درصد سالمندان ایران، تنهازیست هستند، شاهد انزوای اجتماعی برخی از آنها هستیم.
با افزایش امید به زندگی و کاهش نرخ باروری، جوامع با پدیده سالمندی جمعیت مواجه شده‌اند و سرشماری‌های انجام‌شده در ایران نشان از روند رو به رشد جمعیت سالمندان دارد. برآورد‌های رسمی مرکز آمار ایران نشان می‌دهد که جمعیت سالمند کشور تا سال۱۴۰۴ به حدود ۱۰میلیون و ۲۰۰هزار نفر رسیده است یعنی حدود ۱۲درصد جمعیت کشور سالمند هستند.
در ۴۰سال گذشته درصد جمعیت افراد بالای ۶۵سال دو برابر شده است اما در آینده دو برابر شدن جمعیت سالمندان، در ۲۰سال اتفاق می‌افتد و انتظارمی‌رود در سال۱۴۳۰ این عدد به بیش از ۳۰درصد جمعیت کشور برسد. این در حالی است که در کشور فرانسه ۱۲۰سال طول کشید تا میزان جمعیت سالمند از ۱۰ به ۲۰درصد برسد؛ در کشور سوئد دوبرابر شدن جمعیت سالمندان ۹۰ سال طول کشید اما به‌زودی روند دوبرابر شدن جمعیت سالمند در کشور ما ۲۰سال طول خواهد کشید.
افزایش شمار افراد سالمند در جامعه به معنای رشد افسردگی و انزوا، افزایش فقر و وابستگی مالی و تحمیل هزینه‌های سنگین به نظام سلامت می‌تواند باشد و در چنین شرایطی با توجه به کاهش نرخ فرزندآوری در میان افراد جامعه، کشور با بحران‌های‌های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی زیادی مواجه خواهد بود. با در نظر گرفتن وضعیت جمعیت شناختی کشور و کاهش تعداد موالید به کمتر از یک‌میلیون نفر در سال قبل که برای نخستین‌بار در ۶۵سال گذشته در کشور اتفاق افتاده است و همچنین شتاب و شیب زیاد افزایش جمعیت سالمندان در جامعه، شاهد چالشی عمیق و ابربحران جمعیتی در ایران هستیم که علاوه‌بر بازبینی و جدیت لازم در پیشبرد سیاست‌های افزایش جمعیتی در کشور، نیازمند برنامه‌ریزی و سیاستگذاری‌های جدید، با هدف بهره‌مندی جامعه متناسب با نوع نرخ رشد سالمندی هستیم.
ضرورت جبران کمبود زیرساخت‌های مراقبتی برای سالمندان
کشور ما به‌ازای هر ۶۵۰سالمند یک تخت نگهداری از سالمند دارد درحالی‌که در دیگر کشورهای توسعه‌یافته به ازای هر ۱۸سالمند یک تخت وجود دارد. همچنین تعداد مراکز نگهداری سالمندان در ایران بسیار محدود است و بیشتر آنها با ظرفیت محدود، تجهیزات ناکافی و نیروی انسانی غیرمتخصص فعالیت می‌کنند.
از سوی دیگر در حال حاضر، کشور باید ۲۵۰۰نیروی متخصص تحت عنوان پزشکان متخصص طب سالمندی داشته باشد که از این میزان تنها ۲۳ نیرو وجود دارد بنابراین باید تعداد و کیفیت مراکز نگهداری و مراقبت روزانه افزایش یابد. همچنین این مراکز باید مجهز به پزشکان و پرسنل متخصص، امکانات توانبخشی و خدمات حمایتی باشند.
این در حالی است که در کشورهای توسعه‌یافته، بخش زیادی از سالمندان از خدمات پرستاری و توانبخشی در منزل بهره می‌برند اما در ایران هنوز ساختار قانونی و اجرایی این خدمات ضعیف است و علاوه بر هزینه‌های سنگین برای خانواده‌ها در موارد زیادی، با سختی یافتن پرستار توانمند و مورد اعتماد همراه است.
شرایط معیشتی سالمندان نیازمند بازنگری جدی
احمد دلبری، مشاور عالی سازمان بهزیستی در امور سالمندان در فروردین‌ماه سال‌جاری گفت: میزان فقر در دوره سالمندی دو برابر دوران غیرسالمندی است. آمار‌ها نشان می‌دهد ۶۵درصد سالمندان کشور زیر خط فقر زندگی می‌کنند.
اگرچه در سال گذشته نزدیک ۱۷درصد از مصارف بودجه عمومی، به اعتبارات پرداخت تعهدات دولت نسبت‌به حقوق و صندوق بازنشستگان اختصاص داده شده‌است اما نسبت‌به شرایط اقتصادی موجود در جامعه و افزایش نرخ تورم، حقوق دریافتی اکثر بازنشستگان کفایت لازم را ندارد.
از سوی دیگر بخشی از جمعیت سالمندان قشری هستند که به شغل دولتی مشغول نبوده‌اند و درنتیجه با افزایش سالمندی و کاهش توان کار و تلاش، حتی از دریافت حقوق ثابت اما اندک بازنشستگی نیز محروم هستند و درنتیجه شرایط معیشتی و اقتصادی دشواری را تجربه می‌کنند.
نظر به اینکه بخش قابل‌توجهی از سالمندان در جامعه از رفاه اقتصادی بهره‌مند نیستند و همچنین از بیمه با پوشش‌دهی خدمات بالا محروم هستند به‌منظور درمان و مراقبت‌های دوران سالمندی با چالش‌های زیادی مواجه هستند بنابراین دولت باید در زمینه افزایش پوشش بیمه‌های درمانی خاص سالمندان، بازنگری در افزایش حقوق بازنشستگی و ارائه کمک‌هزینه‌های معیشتی به سالمندان فاقد درآمد، سیاستگذاری و اجرای جدی برنامه‌های لازم را در دستور کار قرار دهد.
خانواده‌های دارای سالمند مورد حمایت روانشناختی و مشوق‌های مالی قرار گیرند
در بسیاری از کشور‌ها خدمات خاصی برای خانواده‌های دارای سالمند ارائه می‌شود مثلا برای افراد شاغلی که از والدین خود مراقبت می‌کنند، مرخصی ساعتی در نظر گرفته می‌شود یا مالیاتی که بابت امور مختلف پرداخت می‌کنند، کاهش می‌یابد درحالی‌که در کشور ما چنین حمایت‌هایی وجود ندارد.
این خانواده‌ها از نظر روانشناختی و آموزشی باید مورد توجه ویژه قرار گیرند، درواقع با توجه به چالش‌هایی که دوران سالمندی به‌همراه دارد می‌تواند تاثیرات منفی‌ای روی سلامت روان فرد سالمند یا حتی افراد خانواده به دنبال داشته‌باشد، به همین دلیل فراهم کردن زیرساخت‌های لازم به‌منظور ارائه و دریافت خدمات مشاوره با کمترین هزینه می‌تواند اقدام موثری در بهبود بهداشت روان فرد و خانواده به‌شمار رود.
افزون‌بر آن اکثر خانواده‌ها تجربه و مهارت لازم برای نگهداری از سالمندان را ندارند. این ناآگاهی می‌تواند منجربه بی‌توجهی ناخواسته، فرسودگی مراقبان یا حتی سوء‌رفتار با سالمندان شود. به منظور پیشگیری از این موارد، برگزاری کلاس‌ها و آموزش‌هایی که تاب‌آوری و مهارت مراقبان را افزایش دهد نیز می‌تواند نقش مفیدی داشته باشد.
وظیفه مهم دولت در اجرای سند ملی سالمندان
براساس آمار اعلام‌شده توسط رییس سازمان بهزیستی کل کشور در شهریورماه سال‌جاری، ۶۰درصد سالمندان ایران تنها زندگی می‌کنند که وجود چنین آماری می‌تواند با افزایش تجربه سندرم آشیانه خالی در افراد همراه باشد.
سندرم آشیانه خالی به احساس تنهایی، بی‌هدفی و افسردگی والدینی اطلاق می‌شود که فرزندان‌شان خانه را ترک کرده‌اند. این وضعیت در سالمندانی که همسر خود را نیز از دست داده‌اند و به‌‌ویژه زنان، با شدت بیشتری بروز می‌کند چراکه هم‌زمان با بازنشستگی، کاهش تعاملات اجتماعی و ضعف حمایت‌های روانی رخ می‌دهد و حتی می‌تواند با کاهش احساس ارزشمندی و تشدید بیماری‌های روان تنی همراه باشد.
به همین علت نهاد‌های دولتی باید تلاش کنند با تقویت پیوند‌های خانوادگی، توسعه خدمات مراقبتی و حمایت مالی، توانمندسازی و مشارکت اجتماعی سالمندان، مراقبت از سلامت روانی و جسمی آنها و درواقع با اجرای سند ملی سالمندان، از انزوا و افسردگی در این افراد پیشگیری کنند و با الگوبرداری از کشورهای موفق جهان در این زمینه و ایجاد نشاط و احساس کارآمدی با به‌کارگیری تجارب و مهارت سالمندان، پویایی و کیفیت زندگی آنها را افزایش دهند و حتی‌المقدور از تبعات منفی اجتماعی و اقتصادی افزایش جمعیت سالمند پیشگیری کنند.
دکتر سعید سعیدی‌مهر، متخصص طب سالمندی با اشاره به اول اکتبر(۹مهر) روز جهانی سالمندان اظهار کرد: پدیده سالمندی یک چالش جهانی است و از سال۱۹۹۰ بحث‌های سالمندی در دنیا شروع شد. در حال حاضر ۵/۱۶درصد کل جامعه جهانی سالمند هستند و تا چند سال آینده این رقم به ۵/۲۲درصد خواهد رسید یعنی یک‌پنجم کل جمعیت جهان سالمند خواهد بود. وی افزود: پیش‌بینی می‌شود تا سال۲۰۵۰ تقریبا جمعیت دنیا ۱۰میلیارد نفر باشد که ۳/۲میلیارد نفر از این تعداد سالمند خواهند بود.
این متخصص طب سالمندی بیان کرد: در تعریف سالمندی معیارهای متفاوتی وجود دارد؛ سازمان بهداشت جهانی عبور از ۶۵ سالگی را مبدا سالمندی می‌داند. در کشور ما سن ۶۰سالگی و در برخی کشورهای آفریقایی ۵۵سالگی به‌عنوان مرز سالمندی در نظر گرفته می‌شود.
تنهازیستی ۶۵ درصد سالمندان ایران
سعیدی‌مهر ادامه داد که در حال حاضر ۱۲درصد کل جمعیت کشور ما معادل ۵/۱۰میلیون نفر سالمند هستند و پیش‌بینی می‌شود در سال۱۴۳۰، ۳۰درصد کل جمعیت ایران سالمند باشند یعنی ۳۲میلیون‌نفر از ۱۰۰میلیون‌نفر سالمند خواهند بود. وی تاکید کرد: با توجه به اینکه در سال۱۴۱۵ مساله سالمندی در کشور ما پررنگ می‌شود، باید از هم‌اکنون این موضوع در جاهای مختلف مطرح شود تا در سال‌های آینده غافلگیر نشویم. وی با بیان اینکه در کشور ما هنوز زیرساخت‌های خوبی برای زندگی سالمندی فراهم نشده است، اضافه کرد: نیروی انسانی تربیت‌شده در حوزه سالمندی مانند پزشک، مددکار، روانشناس، اقتصاد سالمندی یا شهر دوستدار سالمندی برخی از این زیرساخت‌ها هستند. اولین ضرورت برای حوزه سالمندی، تربیت نیروی انسانی مناسب است. این متخصص طب سالمندی گفت: موضوع دیگر ایجاد زیرساخت‌های فیزیکی برای سالمندان است و باید شهر دوستدار سالمند داشته باشیم. متناسب‌سازی حمل‌ونقل، دسترسی‌ها و پارک‌ها در این زمینه بسیار مهم است. وی تصریح کرد: در حال حاضر حدود ۶۵درصد تمام سالمندان کشور ما تنهازیست هستند؛ سالمند تنهازیست، سالمند آسیب‌پذیر است یعنی در معرض مشکلات متعدد در حوزه بهداشت روان، سلامتی و اجتماعی قرار می‌گیرد.
گرفتاری‌های «تنهایی»
این متخصص طب سالمندی گفت که اگر امروز فکری به حال سالمندان تنهازیست شود در چند سال آینده بسیاری از این سالمندان می‌توانند زندگی بانشاطی داشته باشند و سربار جامعه نشوند و بار اقتصادی، روانی و اجتماعی به جامعه تحمیل نکنند. اگر امروز به سالمندان فکر نکنیم بسیاری از سالمندان تنهازیست دچار مشکلات روحی، روانی، جسمانی، اجتماعی و… می‌شوند و در چند سال آینده می‌توانند گرفتاری متعددی برای جامعه ایجاد کنند.
وی افزود: هرسال یک شعار برای روز جهانی و هفته ملی سالمند در نظر گرفته می‌شود و امسال شعار «حفظ کرامت، ارتقای سلامت و کیفیت زندگی سالمندان با گام‌های محله‌محور» تعیین شده است.
سعیدی‌مهر با اشاره به برنامه‌ریزی برای افتتاح پاتوق‌های سالمندی در قالب طرح سلام در محلات گفت: یکی از مهم‌ترین کارکردهای این پاتوق‌ها، جلوگیری و پیشگیری از انزوای اجتماعی سالمندان است. با اجرای این طرح سالمندان در این پاتوق‌ها دور هم جمع می‌شوند و تجربه‌های خود را به نسل‌های بعدی انتقال می‌دهند.
وی ادامه داد: مرگ انسان‌ها در زمان تنهایی است بنابراین انزوای اجتماعی در سالمندان یکی از مقوله‌هایی است که می‌تواند سالمندان را گرفتار کند؛ اکنون هم شاهد انزوای اجتماعی برخی سالمندان هستیم.
این متخصص طب سالمندی گفت: در سه‌سال گذشته کارهای خوبی در حوزه شهرهای دوستدار سالمند انجام شده و در حال حاضر ۱۵کلانشهر کشور کاندیدای شهر دوستدار سالمند شده‌اند. تغییرات بسیار خوبی در این شهرها ایجاد شده است. اهواز هم جزو شهرهای دوستدار سالمند تعیین شده و تغییرات خوبی در آن در حال انجام است.
