بافت‌های تاریخی در مخاطره

جهان صنعت– صحبت‌های اخیر امام جمعه اصفهان در مورد خانه‌های تاریخی این شهر خبرساز شده و موجی از نقدها را در پی داشته است.
در فیلم منتشرشده در فضای مجازی، یوسف طباطبایی‌نژاد، امام جمعه اصفهان درباره نگهداری از خانه‌ها و آثار تاریخی در اصفهان نظر داده و گفته: «هزار تا خانه میراثی که نمی‌خواهیم ما. به اندازه‌ای که نشان بدهیم اینطور هنری را داشته‌اند، ۱۰ تا ۲۰ تا ساختمان‌های مثل هم را نگه دارید. بقیه‌اش را می‌خواهید چیکار کنید؟ و به خصوص اینکه هیچ چیز هنری در آن نیست…»
این اظهارات با واکنش‌های جدی از سوی فعالان و کارشناسان میراث فرهنگی مواجه شده و «جامعه باستان‌شناسی ایران» نیز به این موضوع واکنش نشان داده و حذف خانه‌های تاریخی را به منزله «پاک کردن حافظه زیست شده شهرها» دانسته است.
آنطور که دبیر پویش ملی نجات بافت‌های تاریخی ایران به «جهان‌صنعت» گفته حفظ خانه‌های تاریخی هم به سبب حفظ هویت تاریخی ایران ضروری است و هم این میراث فرهنگی، ظرفیتی بی‌بدیل برای توسعه گردشگری و درآمدزایی ارزی برای کشور دارد و نباید این موارد را نادیده گرفت.

لزوم حفاظت از آثار و خانه‌های تاریخی

محمدمهدی کلانتری، دبیر پویش ملی نجات بافت‌های تاریخی ایران و کارشناس ارشد مرمت بناها و بافت‌های تاریخی در واکنش به اظهارات اخیر امام جمعه اصفهان به «جهان‌صنعت» گفت: اولین نکته‌ای که به ذهن من می‌رسد این است که هر کسی باید در حوزه تخصصی خود صحبت کند و اظهارنظر داشته باشد. اینکه ۱۰ یا ۲۰ خانه (تاریخی) را حفظ کنیم تا بگوییم چنین فرهنگ و هنری داریم و مابقی را تخریب کنیم، توجیه درستی نیست و این توجیه در تمام دنیا منسوخ شده است. هدف از حفظ آثار تاریخی صرفا این نیست که نشان دهیم چنین فرهنگ یا هنری داریم، بلکه آثار به جا مانده از گذشته شناسنامه‌های جامعه ایرانی هستند. در هر شهر و محله‌ای باید از این شناسنامه‌ها حفاظت کنیم چراکه اگر این آثار از بین بروند، تبدیل به جامعه‌ای بی‌هویت می‌شویم. از سوی دیگر باید در نظر داشت که معماری جدید ما رنگ و بویی از هویت ایرانی ندارد و اگر قصد داریم حتی به آنچه رهبر انقلاب در خصوص سبک زندگی اشاره داشته‌اند، توجه کنیم، باید بدانیم که یکی از جنبه‌های مهم سبک زندگی، مربوط به معماری است. اگر معماری ما ایرانی و اسلامی نباشد، جامعه هم با این فرهنگ جلو نمی‌رود، بنابراین نباید صرفا ۱۰ یا ۲۰ خانه تاریخی را نگه داریم و مابقی را تخریب کنیم، بلکه باید این شاخصه‌های فرهنگی خود را نگه داریم و چنانچه بشود در این خانه‌ها زندگی کنیم تا جریان زندگی در این فرهنگ وجود داشته باشد.
وی افزود: امروز کشورهای اروپایی بافت تاریخی خود را حفظ کرده و در بسیاری از این خانه‌های قدیمی زندگی می‌کنند. مردمان این کشورها همه‌ خانه‌های تاریخی را تبدیل به موزه و رستوران نکرده‌اند و بسیاری از مردم اروپا در همین بافت تاریخی سکونت دارند و جریان زندگی در بافت قدیمی شهرهایشان جریان دارد. به همین سبب است که فرهنگ اروپایی دچار استحاله نشده و توانسته‌اند فرهنگ خود را حفظ کنند و جلوی از میان رفتن هویت‌شان را بگیرند. در ایران اما کالبدها را از بین برده‌ایم و بعد هم از نظر فرهنگی دستخوش تغییراتی شده‌ایم که امروز برخی نام «تهاجم فرهنگی» را به آن اطلاق می‌کنند. چنانچه واقعا می‌خواهیم از این به تعبیری «تهاجم فرهنگی» که مطرح می‌شود دور بمانیم، یک راه آن این است که همین کالبدهای تاریخی خود را حفظ کنیم.

اهمیت آثار و بافت تاریخی اصفهان

بافت تاریخی و خانه‌های قدیمی اصفهان یکی از مهم‌ترین شاخصه‌های این شهر هستند که هر ساله گردشگران مشتاق بسیاری را جذب می‌کنند.
کلانتری ضمن اشاره به اهمیت آثار و بافت تاریخی اصفهان خاطرنشان کرد: اصفهان روزگاری شاید چیزی بالغ بر حدود ۳۰‌هزار خانه تاریخی داشته اما این بافت در ۱۰۰سال اخیر با تخریب‌های زیادی مواجه شده است. از خیابان‌کشی‌های دوران پیش از انقلاب گرفته تا دوران بعد از انقلاب که متاسفانه بافت تاریخی با نام بافت فرسوده خطاب شده، این بافت آسیب‌هایی جدی دیده است. نگاه کنونی به بافت تاریخی اشتباه است و در نتیجه سیاست اشتباه پی گرفته شده در دوران بعد از جنگ تحمیلی که بافت تاریخی را بافت فرسوده و مساله‌دار می‌خواند، شاهد اتفاقات ناگواری در بافت‌های تاریخی شهرهای کشور به خصوص در اصفهان بوده‌ایم. ایجاد مجتمع‌های مسکونی بزرگ مقیاس در دل بافت‌های تاریخی نظیر آنچه در حدفاصل خیابان عبدالرزاق و ابن‌سینا اتفاق افتاد و بخش زیادی از محله تاریخی شهشهان اصفهان را نابود کرد ازجمله حواشی دو دهه اخیر بافت قدیمی این شهر بوده است. خیابان‌کشی‌ها در بافت تاریخی همچنان ادامه دارد و تعداد زیادی پلاک‌های تاریخی در نتیجه آن از بین می‌رود.
این مدرس دانشگاه افزود: مجتمع‌های تجاری، خیابان‌کشی‌ها و مجتمع‌های مسکونی بزرگ‌مقیاس، بخش بزرگی از بافت تاریخی اصفهان را تخریب کرده است. با این همه همچنان تعداد زیادی خانه‌های تاریخی واجد ارزش در دل بافت تاریخی داریم و چند صد پلاک ثبت ملی شده در بافت تاریخی اصفهان وجود دارد. بسیاری از بناهای ارزشمند اصفهان هم به ثبت ملی نرسیده‌اند که اگر آنها را هم حساب کنیم، شاید چند ‌هزار خانه تاریخی واجد ارزش در اصفهان وجود داشته باشد. در کنار اینها باید بازارهای تاریخی، سراها، تیمچه‌ها و… را نیز در نظر گرفت.

امکان بهره‌گیری از بافت تاریخی برای درآمدزایی از محل گردشگری

بافت تاریخی اصفهان و جاذبه‌های کهن این شهر در تمام دنیا شناخته شده و این شهر را تبدیل به برند گردشگری ایران کرده است. دامنه این شهرت به حدی بوده که شخصیت اصلی رمان «قطار شبانه به لیسبون» نوشته «پاسکال مرسیه» (نویسنده سوییسی) در آرزوی سفر به نصف جهان است. این شکوه معماری و بافت تاریخی اصفهان مطمئنا ظرفیت‌های بی‌بدیلی را در حوزه گردشگری ایجاد می‌کند که نباید به راحتی از کنار آن گذشت و آن را نادیده گرفت.
کلانتری با اشاره به ظرفیت‌های گردشگری بافت تاریخی اصفهان و مقایسه آن با شهرهای ایتالیا گفت: ایتالیا در سال گذشته بیش از ۶۰‌میلیون گردشگر داشته است. گردشگران هم غالبا برای بازدید از آثار و بافت تاریخی به این کشور سفر می‌کنند. ایران هم به لحاظ تاریخی چیزی کم از ایتالیا ندارد و با توجه به «سیلک» و «جیرفت»، حتی قدمت ایران به مراتب بیش از ایتالیاست. در ایران آثار تاریخی بسیاری وجود دارد که ظرفیت توسعه گردشگری را دارند اما این آثار و خانه‌های تاریخی رها شده‌اند و این رهاشدگی و انجام نگرفتن حفاظت مطلوب از بناها، آنها را بعضا تبدیل به خرابه کرده است. وقتی این شرایط وجود دارد به راحتی هم نام بافت تاریخی را بافت فرسوده می‌گذارند. به نظرم اگر آثار، خانه‌ها و بناهای تاریخی ایران مرمت و احیا شوند، کشور می‌تواند فقط با تکیه بر همین میراث فرهنگی و با توسعه گردشگری از نفت بی‌نیاز شود. لازمه این امر این است که روی گردشگری ایران هم کار شده و بسترهای توسعه آن فراهم شود.
وی خاطرنشان کرد: «البته باید توجه داشت که هدف از حفظ آثار و خانه‌های تاریخی صرفا هم گردشگری نیست و این آثار به سبب حفظ هویت ملی ایران باید حفظ شود. امروز کشورهای حاشیه خلیج‌فارس نمونه‌های مشابه شهرهای تاریخی با الگوی ایرانی را می‌سازند و عناصری مثل بادگیر و شاخصه‌های معماری ایرانی را به کار می‌گیرند. در ایران اما با تداوم روند کنونی شاید برای دیدن آنچه در بافت تاریخی کشور وجود داشته است، در آینده ناچار شویم به دوبی سفر کنیم و در کشور خودمان از دیدن (نسخه واقعی بافت قدیمی شهرها) محروم باشیم.»
با توجه به ظرفیت‌های بی‌بدیل بافت تاریخی شهرهای ایران، به نظر می‌رسد که باید نوع نگاه به این بافت تغییر کند و ضمن حفاظت موثر از خانه‌های تاریخی، برای استفاده از آنها جهت توسعه گردشگری برنامه‌ریزی دقیق و موثر شود.