25 - 08 - 2022
ایستاده به مبارزه
محمد تاجالدین- بیست و هشتم مرداد سال ۱۳۳۲ در ذهن ایرانیان با حوادث شومی گره خورده است. کودتایی که پس از ۶۲ سال هنوز بازار نقل قولها درباره دلایل و ماجراهایش داغ است و تصویر خمیده دکتر مصدق، رهبر نهضت ملی نفت و نخست وزیر آن سالها در دادگاه نظامی شاه، در خاطره ایرانیان ثبت شده است.
کودتایی آمریکایی که براساس آن محمدرضا شاه پهلوی توانست به صورت غیرقانونی دولت مصدق را عزل کند و شروعی باشد بر ۲۵ سال دیکتاتوری پهلوی دوم.
بارها شاهد بودیم در برنامههای گوناگون تلویزیونی و صفحههای مطبوعاتی گفتوگوهایی درباره روزهای قبلا از کودتا شکل گرفته و نظرهای مختلفی رد و بدل شده است اما حالا در فیلم مستند «محاکمه» ساخته سید احسان عمادی با وجهی دیگر از وقایع آن سالها رو به رو میشویم. دادگاه دکتر مصدق.
کودتا در عصر روز بیست و هشتم مرداد به سرانجام رسید و اراذل و اوباش حکومتی منزل دکتر مصدق را به آتش کشیدند. او که در زیر زمین خانه مجاور پنهان شده بود، فردای آن روز خود را به کودتاگران تسلیم کرد و منتظر ماند تا آخرین برگ از نقشآفرینی سیاسی خود را در دادگاه رقم بزند.
دادگاهی نظامی که آزموده از منتخبان دربار برگزارش میکرد و حکمهایش هم از قبل توسط خود شاه صادر شده بود. عمادی در مستندش به طور مفصل به آن روزها و دفاعیات دکتر مصدق پرداخته است. گوشهنشینی مصدق، نطقهای آتشینش در دادگاه، وکلای تسخیری، تلاش حزب توده برای فراری دادن نخستوزیر معذول و مخالف وی و حواشی دیگر.
شاید اولین بار است که علاقهمندان تاریخ با این وجه از کودتای بیستوهشتم مرداد آشنا میشوند. عمادی توانسته با کنکاش در عکسها، فیلمها و صداهای آن دوره، روایتی معتبر و تاریخی به بینندگان عرضه کند و در این راه با خیلی از نقشآفرینان آن سالها گفتوگو کرده است. دیدن چهره عمویی، از اعضای حزب توده که سالها در زندان بود و حال دوران پیری را سپری میکند، برای بیننده ایرانی جذاب است. صحبتهای اردشیر زاهدی، پسر زاهدی، نخستوزیر کودتا، صحبتهای وکیل تسخیری مصدق، جلیل بزرگمهر که آن دادگاه سرآغازی بود بر وابستگی شخصیتی و فکری او به مصدق و اطرافیان نخستوزیر که هر یک با بغض روایتشان را از ایستادگی مردی بازگو میکردند که تا آخرین لحظه دست از مبارزه برنداشت.
دیدن صحبتهای تند مصدق در دادگاه، گرفتن ژستهای یک متهم ناراضی، دهنکجی به دادگاه نظامی و در مواقعی هم تمسخر دادگاه به دست آن سیاستمدار کهنهکار، این واقعیت را به بینندگان القا میکرد که کودتای ۲۸ مرداد پایان زندگی سیاسی مصدق نبود.
عمادی سعی داشت با دوربینی بیطرف روایت آن سالها را عرضه کند. چالشی که هنوز بعد از ۶۲ سال بر انحلال مجلس آن زمان برقرار است و نظر مخالف اعضای ارشد دولت او. حتی بسیاری از ملی مذهبیها هم با تصمیم مصدق بر انحلال مجلس مخالف بودند، امثال کریم سنجابی که تا سالهای انقلاب اسلامی هم در صحنه سیاسی ایران نقشآفرینی میکرد، از مخالفان سرسخت تصمیم مصدق بود.
وجه دیگری که در مستند عمادی به آن پرداخته میشود، تنهایی سیاستمداری است که توانسته بود شاه جوان را منزوی و دست وابستگان دربار را از دولت دور کند. بعد از ملی شدن صنعت نفت و تحریمهای انگلیس، وضع اقتصادی مردم تعریف چندانی نداشت. در سالهایی که مصدق سعی بر آرام کردن اوضاع داشت، اطرافیانش به کارهای دیگر مشغول بودند و گویی در ذهنشان فردای سقوط مصدق را تصویر میکردند و نقشی که بر عهده آنها است. حتی خود ارتشبد زاهدی هم در دولت اول دکتر مصدق حضور داشت. هنگام بازداشت نخستوزیر و روز بعد از کودتا، تصویری از احترام نظامی او به مصدق پخش شد و جملهای که سخت بینندگان را متعجب کرد. زاهدی رو به دکتر مصدق کرد و گفت: من همیشه خدمتگزار شما خواهم بود.
خدمتگزارانی که یک به یک دور مصدق را خالی کردند و راه را برای کودتا باز. مستند در بخشی به اتفاقات سه روز منتهی به کودتا میپردازد، عملیات نافرجام آمریکاییها و زاهدی در بیستوپنجم مرداد سال ۱۳۳۲ و شکست ابتدایی کودتا. شکستی که خیلی از اطرافیان مصدق معتقد بودند با نقشآفرینی محکم مصدق در عصر بیستوهفتم مرداد هم میتوانست اتفاقات روزهای بعد را تغییر دهد.
کسی که توانسته بود دولت بریتانیا را در مجامع بینالمللی شکست دهد، حالا به دلیل خدماتش در صندلی دادگاه نظامی سر به شانه وکیلش تکیه داده بود و سعی داشت با دفاعیاتش ماموریت سیاسی خودش را تمام کند. دادگاهی که در میانهراه به پیشنهاد دربار حتی تا لغو هم پیش رفت اما نخستوزیر که دفاع را حق خود میدانست با سماجتی که فقط در بین سیاستمداران کارکشته پیدا میشود، اصرار به ادامهاش داشت.
مستند تا روز آخر دادگاه ادامه داشت؛ حکم حبس خانگی دکتر مصدق در احمدآباد و سرنوشتی که تاریخ برای آزادیخواهان این سرزمین رقم میزند. گوشهنشینی در روستای آبا و اجدادی و قطع ارتباطی که قرار بود نام مصدق را از تاریخ این سرزمین پاک کند
اما صحنه پایانی که به درستی و بجا در فیلم گنجانده شده بود، صحبتهای مرحوم آیتالله طالقانی بر مزار دکتر مصدق، یکسال پس از پیروزی انقلاب بود. روحانی محبوب و مبارزی که از یاران مصدق، بازرگان و سحابی بود و تا آخرین روزهای عمرش مبلغ آزادی و آزادگی. طالقانی بر مزار مصدق از شکافها سخن گفت و تنها ماندن نخستوزیر. از صحبتهای بینتیجهاش با آیتالله کاشانی و سرنوشتی که اختلاف و چنددستگی برای کشور رقم میزند. مستند محاکمه نگاهی نو به دوران سیاه کودتای ۲۸ مرداد بود که توانست خاطرات بینندگان را از زیر خروارخروار فراموشی بیرون بکشد و ذهنشان را برای مواجهه با تکرار چنان وقایعی بیدار کند.
لطفاً براي ارسال دیدگاه، ابتدا وارد حساب كاربري خود بشويد