ایران در پیچ تحریم، عراق بازیگر تازه بازار انرژی
جهان‌صنعت– خبر کوتاه است اما هم در آن حسرت نهفته است و هم اذهان را به چالش می‌طلبد؛ چه شد که عراق که سال‌ها درگیر جنگ داخلی بود و با اقتصادی لرزان و بسیار عقب‌تر از ما حرکت می‌کرد، حالا نه‌فقط در تولید نفت خام بلکه در فرآورده‌هایی مثل بنزین، نفت گاز و نفت سفید هم به خودکفایی رسیده است؟ چالشی که نه‌فقط مقامات دولت‌های پیشین را باید به پاسخگویی وادار کند بلکه به صدا درآوردن زنگ خطری برای مقامات فعلی دولت و وزارت نفت باشد.
طی روزهای اخیر دولت عراق به‌‌طور رسمی اعلام کرد که واردات بنزین، نفت‌سفید و گازوئیل را متوقف کرده است. این تصمیم در ظاهر یک سیاست اقتصادی داخلی برای صرفه‌جویی ارزی به‌نظر می‌رسد اما درواقع نشانه‌ای از تحولی بنیادین در صنعت نفت و پالایش این کشور است؛ عراق به خودکفایی کامل در تولید فرآورده‌های نفتی رسیده است.
تا همین پنج‌سال پیش، عراق روزانه بین ۴ تا ۵میلیون لیتر بنزین از کشورهای همسایه وارد می‌کرد. زیرساخت‌های پالایشگاهی فرسوده، جنگ‌های داخلی، ویرانی پالایشگاه بیجی در نبرد با داعش و کمبود فناوری باعث شده بود این کشور با وجود صادرات بیش از ۴ میلیون بشکه نفت خام در روز، برای تامین نیاز داخلی خود به فرآورده‌های سبک، به واردات متکی باشد. اکنون اما ورق برگشته است. با راه‌اندازی پالایشگاه مدرن کربلا و بازسازی تاسیسات بیجی و بصره، عراق توانسته است ظرفیت پالایشی خود را به بیش از ۲/۱میلیون بشکه در روز برساند و نیاز داخلی به بنزین، نفت سفید و گازوئیل را به‌‌طور کامل در داخل کشور تامین کند. این دستاورد، عراق را از یک واردکننده خالص فرآورده به یک کشور خودکفا و حتی بالقوه صادرکننده فرآورده‌های نفتی تبدیل کرده است. نشانه دیگر این اتفاق، آماده‌سازی زیرساخت‌های لازم برای صادرات فرآورده‌های نفتی نیز هست؛ مسیری که ایران سال‌هاست به‌دلیل محدودیت سرمایه‌گذاری خارجی و تحریم‌های پیچیده، نتوانسته به‌صورت پایدار طی کند.
سید‌حمید حسینی، سخنگوی اتحادیه صادرکنندگان فرآورده‌های نفت، گاز و پتروشیمی می‌گوید: «عراق در پنج‌سال گذشته با جذب سرمایه‌گذاران خارجی و استفاده از فناوری‌های جدید پالایش، عملا راهی را پیموده که ایران به‌دلیل تحریم‌ها نتوانست ادامه دهد. آنها با برنامه‌ریزی دقیق و استفاده از شرکت‌های معتبر بین‌المللی، فاصله خود را با کشورهای پیشرفته منطقه به‌شدت کاهش داده‌اند.»
سرمایه خارجی، حلقه مفقوده پالایش در ایران
مهم‌ترین نکته این تحول در صنعت نفت عراق از دیدگاه تحلیلگران انرژی ورود سرمایه‌گذاری خارجی و فناوری مدرن در صنعت نفت و به‌خصوص پالایش این کشور بوده است. به‌طوری‌که گزارش‌ها نشان می‌دهد در حال حاضر، عراق روزانه بیش از ۲۰میلیون لیتر بنزین در داخل تولید می‌کند درحالیکه ایران حدود ۱۱۵میلیون لیتر بنزین در روز تولید دارد اما بخش زیادی از این تولید صرف مصرف بالای داخلی می‌شود. درواقع عراق با جمعیتی کمتر و رشد کنترل‌شده‌تر مصرف سوخت نه‌تنها نیاز خود را پوشش داده بلکه در آستانه صادرات محدود فرآورده‌ها قرار گرفته است.
نگاهی به مسیری که عراق در سال‌های اخیر برای رسیدن به نقطه قطع واردات بنزین، گازوئیل و نفت سفید طی کرده است، نشان می‌دهد که این کشور نخستین تمرکز خود را بر جذب سرمایه خارجی گذاشته است. درست ۱۳سال پیش، پالایشگاه مدرن کربلا با ظرفیت ۱۴۰هزار بشکه در روز توسط کنسرسیومی متشکل از شرکت‌های کره‌ای به‌ویژه هیوندایی به بهره‌برداری رسید. این پالایشگاه مجهز به واحدهای هیدروکراکینگ و تبدیل کاتالیزوری سیال (FCC) است و می‌تواند بنزین با اکتان ۹۵ و گازوئیل کم‌گوگرد تولید کند. در کنار آن، بازسازی پالایشگاه بیجی و توسعه پالایشگاه‌های بصره و کرکوک، ظرفیت پالایشی عراق را به بیش از ۲/۱میلیون بشکه در روز رسانده است.
در همین دوره، شرکت‌های بین‌المللی نظیر توتال انرژی فرانسه، بی پی انگلیس، قطر انرژی و سی ان پی‌سی CNPC چین در پروژه‌های بزرگ توسعه میادین و پالایشگاه‌های عراق حضور فعال داشته‌اند. قرارداد ۲۷میلیارد دلاری شرکت فرانسوی توتال با دولت عراق که شامل توسعه میادین نفتی، جمع‌آوری گازهای همراه، احداث نیروگاه برق و پروژه‌های انرژی تجدیدپذیر است، یکی از بزرگ‌ترین قراردادهای انرژی خاورمیانه در دهه اخیر محسوب می‌شود.
در شمال عراق نیز شرکت انگلیسی بی پی مذاکرات نهایی برای اجرای پروژه‌ای بین ۲۰ تا ۲۵میلیارد دلار در منطقه کرکوک را پیش می‌برد؛ طرحی که در صورت اجرا، شامل توسعه چهار میدان نفتی و ساخت تاسیسات پالایشگاهی جدید خواهد بود. حضور شرکت‌های چینی مانند CPECC نیز در پروژه‌های جمع‌آوری گاز و توسعه پتروشیمی‌های کوچک در جنوب عراق رو به افزایش است. رضا پدیدار، رییس کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی تهران در گفت‌وگویی گفته است که عراق با یک سیاست واقع‌بینانه، فضای کسب‌وکار انرژی را برای سرمایه‌گذاران خارجی باز کرد. در مقابل، ایران طی این سال‌ها نتوانسته چنین جذابیتی ایجاد کند. سرمایه‌گذار خارجی وقتی به عراق می‌رود، از بازگشت سرمایه مطمئن است اما در ایران هنوز نظام مالی، حقوقی و ارزی پیش‌بینی‌پذیر نشده است.
در مقابل این روند، ایران همچنان بخش عمده‌ای از ظرفیت پالایشگاهی خود را بر پایه سرمایه داخلی و در چارچوب شرکت‌های شبه‌دولتی اداره می‌کند. هرچند پروژه‌هایی مانند فاز سوم پالایشگاه ستاره خلیج‌فارس یا طرح آناهیتا در کرمانشاه از نظر فنی پیشرفت داشته‌اند اما نبود سرمایه خارجی و انتقال فناوری باعث شده توسعه این پروژه‌ها کند و پرهزینه باشد. محسن خجسته‌مهر، مدیرعامل سابق شرکت ملی نفت ایران می‌گوید: کشورهایی مانند عراق یا عربستان از تجربه ایران در دهه۸۰ استفاده و مسیر جذب سرمایه‌گذار را با شرایط جدید بین‌المللی تنظیم کردند. ما نیز اگر می‌خواهیم در رقابت باقی بمانیم، باید فضای سرمایه‌گذاری را تسهیل و ریسک سیاسی را کاهش دهیم.
پسرفت به‌جای پیشرفت
پیشرفت‌های عراق در تولید بنزین و نفت سفید، تنها یک دستاورد فنی نیست و به همین‌جا ختم نمی‌شود بلکه نشانه تغییر رویکردی ساختاری در اقتصاد این کشور است. درحالیکه در ایران روزانه میلیون‌ها مترمکعب گاز مشعل سوزانده می‌شود و پس از دو دهه چالش بر سر جمع‌آوری این گازها به تازگی قراردادهای جمع‌آوری آنها وارد مرحله اجرایی می‌شود، در عراق این کار با هدف کاهش وابستگی به واردات گاز، از سال۲۰۱۹ طرحی جامع برای بازسازی پالایشگاه‌ها و کاهش گازهای همراه آغاز شده است. طبق گزارش وزارت نفت عراق، این کشور تا پایان سال‌جاری میلادی حدود ۷۵درصد از گازهای همراه تولیدی خود را جمع‌آوری و برای تامین انرژی پالایشگاه‌ها استفاده می‌کند. این در حالی است که ایران هنوز روزانه بیش از ۲۰میلیون مترمکعب گاز همراه را می‌سوزاند.
حسن مرادی، استاد دانشگاه و کارشناس حقوق انرژی، در تحلیل این روند به «جهان‌صنعت» می‌گوید: «عراق با اصلاح قوانین نفتی خود و مشارکت دادن شرکت‌های بین‌المللی، توانست هم فناوری جذب و هم درآمد خود را متنوع کند. در ایران به‌دلیل محدودیت‌های حقوقی و سیاسی، این فرآیند به‌کندی پیش می‌رود. نتیجه آن است که امروز عراق در حوزه پایین‌دستی به سرعت در حال پیشی گرفتن از ماست.»
آمارها نشان می‌دهد که عراق تا پایان۲۰۲۵ ظرفیت صادرات روزانه حدود ۳۰۰هزار بشکه فرآورده پالایشی را خواهد داشت. اگر این هدف محقق شود، این کشور می‌تواند در بازارهای منطقه‌ای مانند اردن، سوریه، ترکیه و حتی شرق مدیترانه حضور فعال پیدا کند. از سوی دیگر، ایران با وجود ظرفیت تولید بالاتر، به‌دلیل مصرف بالای داخلی و محدودیت‌های صادراتی، عملا بخش کمی از فرآورده‌های پالایشی خود را به بازارهای خارجی عرضه می‌کند.
رقابت آرام اما تعیین‌کننده
تحلیلگران انرژی می‌گویند: با خودکفایی عراق، موازنه قدرت در بازار انرژی منطقه ممکن است در سال‌های آینده تغییر کند. عراق در پی آن است که تا سال۲۰۳۰ ظرفیت پالایش خود را به ۲میلیون بشکه در روز برساند. این به معنای حضور جدی‌تر این کشور در صادرات بنزین، گازوئیل و سوخت‌های سبک است؛ بازارهایی که ایران تاکنون در آن مزیت نسبی داشت. در چنین شرایطی کارشناسان هشدار می‌دهند که اگر ایران به سرعت اصلاحات ساختاری در سیاست انرژی خود انجام ندهد، ممکن است بخشی از بازار صادرات فرآورده را به رقبای جدید از جمله عراق واگذار کند.
حسینی در این‌باره می‌گوید: ما در ایران هنوز به‌‌طور سنتی نگاه می‌کنیم که صادرات نفت‌خام منبع اصلی درآمد است. اما عراق با همین گام‌ها نشان داده که آینده در فرآورده‌ها و زنجیره ارزش افزوده است. اگر اصلاح ساختار و جذب سرمایه در ایران جدی گرفته نشود، در آینده نزدیک شاهد جابه‌جایی توازن صادرات در منطقه خواهیم بود.
از سویی، خودکفایی عراق در تولید بنزین و نفت سفید نه فقط دستاوردی صنعتی بلکه نشانه‌ای از بازتعریف قدرت انرژی در منطقه است. این کشور با بهره‌گیری از سیاست‌های باز و همکاری با شرکت‌های بین‌المللی توانسته در کمتر از یک دهه، ساختاری ایجاد کند که اکنون در حال رقابت با ایران است. در مقابل، ایران با وجود ظرفیت‌های عظیم نفتی و انسانی، درگیر محدودیت‌های تحریم، مشکلات مدیریتی و سیاست‌های متغیر انرژی است.
سخنگوی اتحادیه صادرکنندگان فرآورده‌های نفت، گاز و پتروشیمی در واکنش به سرعت پیشرفت‌های صنعتی در عراق با بیان اینکه خبر خودکفایی عراق در تولید بنزین، گازوئیل و نفت‌سفید چند پیام روشن برای ایران دارد، می‌گوید: حتما مهم‌ترین پیام آن این است که بدون جذب سرمایه خارجی، توسعه پایدار در صنعت انرژی ممکن نیست و از طرفی تمرکز صرف بر تولید نفت‌خام، بدون گسترش صنایع پایین‌دستی، در بلندمدت سودآور نخواهد بود.به‌گفته او در شرایط کنونی، اصلاح ساختار مصرف انرژی و به‌روزرسانی فناوری پالایش باید در اولویت سیاستگذاری قرار گیرد. شاید بتوان گفت عراق در مسیر جدید خود، جایگاه تازه‌ای در معادلات انرژی خاورمیانه برای خود تعریف کرده است؛ مسیری که اگر ایران از آن درس نگیرد، ممکن است در رقابت منطقه‌ای انرژی، شاهد تغییر توازن قدرت به‌نفع بغداد باشد.
