ایران در سایه رقبای منطقه‌ای
نادر نینوایی- تا سال ۲۰۲۵ کشورهای عربستان سعودی، امارات متحده عربی، ترکیه و قطر شاهد رشد کم‌سابقه‌ای در حوزه گردشگری بوده‌اند. عربستان سعودی در تابستان از ۳۲میلیون گردشگر استقبال کرد که این رقم نشان‌دهنده افزایش چشمگیر ۲۶درصدی نسبت به سال گذشته است. رونق گردشگری در این منطقه بی‌سابقه بوده و ناشی از چارچوب‌های سیاست ملی و سرمایه‌گذاری در پروژه‌های بزرگ رو به رشد است که همه به دلیل اشتیاق فزاینده برای گردشگری لوکس، فرهنگی و زیست‌محیطی مسوولانه به وجود آمده‌اند.
موفقیت گردشگری عربستان سعودی ناشی از ابتکار چشم‌انداز۲۰۳۰ آن است که سرمایه‌گذاری‌های عظیمی را در پروژه‌های بزرگی مانند NEOM، Qiddiya و پروژه دریای سرخ ایجاد کرده و همچنین به میزبانی رویدادهای جهانی که میلیون‌ها بازدیدکننده را جذب می‌کند، متمرکز شده است.
در همین حال امارات متحده عربی نیز همچنان به‌عنوان یک قطب گردشگری جهانی رشد می‌کند و از اتصال گسترده فرودگاهی و رویدادهای مهم خود بهره می‌برد. قطر گردشگری ورزشی و گردشگری رویداد محور را تبدیل به نقطه عطف توسعه صنعت توریسم خود کرده است و ترکیه هم با تکیه بر جاذبه‌های تاریخی و طبیعی خود رشدی پایدار را در حوزه گردشگری تجربه می‌کند.
در مقابل ایران با وجود بهره‌مندی از جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی غنی نتوانسته است به اندازه کافی از این پتانسیل‌ها بهره‌برداری کند؛ آنچه البته بی‌ارتباط به تنش‌ها در روابط دیپلماتیک نیست و نیاز به برنامه‌ریزی دقیق‌تر در حوزه گردشگری و توجه مضاعف به رفع تنش‌های موجود برای کمک به توسعه توریسم کشور را نشان می‌دهد.
عربستان سعودی، مرکز رونق گردشگری خاورمیانه
عربستان سعودی به عنوان نیروی غالب در رونق گردشگری خاورمیانه در سال ۲۰۲۵ ظهور کرده است. این کشور با ابتکار عمل چشم‌انداز ۲۰۳۰ خود که بر تنوع‌بخشی به اقتصاد و کاهش وابستگی به درآمد نفتی تمرکز دارد، شاهد ورود انبوه گردشگران و رکوردشکنی بوده است. گردشگری به ستون اصلی این تحول تبدیل شده و نتایج آن در اقتصاد این کشور قابل ملاحظه است.
در تابستان۲۰۲۵ عربستان سعودی از ۳۲میلیون گردشگر استقبال کرد که افزایش ۲۶درصدی نسبت‌به سال قبل را نشان می‌دهد. این افزایش تنها به بازدیدکنندگان بیشتر مربوط نمی‌شود بلکه به هزینه‌های بالاتر نیز اشاره دارد زیرا بازدیدکنندگان بین‌المللی برای تجربه چشم‌انداز در حال تحول گردشگری این کشور جذب آن می‌شوند. پیش‌بینی شده که تا پایان سال۲۰۲۵ بخش گردشگری عربستان سعودی چیزی حدود ۲/۴۴۷میلیارد ریال سعودی (۱۱۹میلیارد دلار) به اقتصاد ملی این کشور کمک کند. یکی از محرک‌های مهم این رونق گردشگری سرمایه‌گذاری عظیم این کشور در پروژه‌های بزرگ است. عربستان سعودی در حال تغییر شهرها و مناظر خود برای ایجاد مقاصدی جاذب در سطح جهانی است تا از این مسیر بتواند گردشگران بین‌المللی را جذب کند. پروژه‌های کلیدی مانند نئوم، شهر آینده‌نگر برنامه‌ریزی‌شده برای شمال و پروژه دریای سرخ که شامل استراحتگاه‌های لوکس و گردشگری دریایی است، در حال تغییر شکل پیشنهادات گردشگری این کشور هستند. عربستان سعودی یک استراتژی گردشگری رویداد محور را اتخاذ کرده است، با ابتکاراتی مانند فصل ریاض در سال۲۰۲۵ که مملو از رویدادهای منحصربه‌فردی است که گردشگران را از سراسر جهان به خود جذب می‌کند. این رویدادها از مسابقات تنیس Six Kings Slam گرفته تا WWE Royal Rumble و جشنواره موسیقی MDLBEAST Soundstorm، برای جذب بازدیدکنندگان بین‌المللی و تقویت وجهه جهانی عربستان برنامه‌ریزی شده‌اند. در مقایسه ایران نیز با جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی خود می‌تواند از رویدادهای بین‌المللی مشابه بهره‌برداری کند اما نیاز به برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها و تبلیغات گردشگری احساس می‌شود.
تاثیر چشم‌انداز۲۰۳۰ بر گردشگری عربستان
استراتژی گردشگری عربستان سعودی به شدت تحت تاثیر طرح چشم‌انداز۲۰۳۰ آن قرار دارد که برای تنوع بخشیدن به اقتصاد و قرار دادن این کشور به عنوان یک رهبر جهانی در گردشگری طراحی شده است. این طرح ملی در حال حاضر منجر به تغییرات قابل‌توجهی در زیرساخت‌ها شده است؛ با پروژه‌هایی که شهرها، استراحتگاه‌ها و جاذبه‌های کاملا جدیدی ایجاد می‌کنند و چشم‌انداز گردشگری را تغییر شکل می‌دهند.
NEOM، دیریه و العلا تنها چند نمونه از چگونگی تبدیل دارایی‌های طبیعی و فرهنگی پادشاهی به مقاصد گردشگری جهانی هستند. سازمان گردشگری عربستان سعودی (STA) در راس این تحول قرار دارد و این کشور را در سطح جهانی تبلیغ می‌کند و بر ابتکاراتی برای بهبود تجربه بازدیدکنندگان، از جمله نوآوری‌هایی مانند دستیار سفر مجازی SARA AI نظارت دارد. این تلاش‌ها تضمین می‌کند که عربستان سعودی نه‌تنها گردشگران را جذب می‌کند بلکه تجربه‌ای منحصربه‌فرد و خاطره‌انگیز را برای آنها فراهم می‌آورد.
کارشناسان گردشگری کشور همواره تاکید داشته‌اند که در این زمینه ایران نیز باید برنامه‌ای مشابه برای بهبود زیرساخت‌های گردشگری و جذب سرمایه‌گذاری خارجی تدوین کند.
رشد پایدار گردشگری امارات‌متحده عربی
امارات‌متحده عربی همچنان جایگاه خود را به عنوان یکی از مقاوم‌ترین و پویاترین مقاصد گردشگری در جهان تثبیت می‌کند.
بخش گردشگری این کشور که به خاطر آسمان‌خراش‌های مجلل، مراکز خرید لوکس و تجربیات منحصربه‌فرد خود شناخته می‌شود، حتی در بحبوحه چالش‌های جهانی رشد مداومی را تجربه می‌کند.
در نیمه اول سال۲۰۲۵، امارات‌متحده عربی از ۸۸/۹میلیون بازدیدکننده استقبال کرد که نسبت به سال قبل ۶درصد افزایش داشته است. دوبی، امیرنشین اصلی این کشور همچنان با زیرساخت‌های گردشگری در سطح جهانی خود، پیشرو بوده و آن را به یک قطب جهانی برای مسافران تجاری و تفریحی تبدیل کرده است. فرودگاه بین‌المللی دوبی (DXB) به عنوان یک قطب کلیدی هوانوردی، جایگاه خود را به عنوان یکی از شلوغ‌ترین فرودگاه‌های بین‌المللی جهان تثبیت کرده است، آن هم با جابه‌جایی میلیون‌ها مسافر و اتصال بازدیدکنندگان به هر گوشه‌ای از جهان.
رشد مداوم صنعت گردشگری امارات‌متحده عربی ناشی از توانایی آن در تطبیق و تنوع بخشیدن به پیشنهاداتش است. در حالی که مراکز خرید لوکس و هتل‌های مجلل مدت‌هاست که از ویژگی‌های بارز گردشگری این کشور هستند، دوبی و دیگر مناطق امارات اکنون به طور فزاینده‌ای به جمعیت وسیع‌تری خدمات ارائه می‌دهند. از گردشگری ماجراجویانه در صحرا گرفته تا تجربیات فرهنگی و گردشگری سلامت، امارات‌متحده عربی در حال گسترش دامنه فعالیت خود برای جذب مسافران با هر سلیقه‌ای است.
جاذبه‌های اصلی مانند برج خلیفه، دوبی مال و پالم جمیرا همچنان میلیون‌ها بازدیدکننده را به خود جذب می‌کنند اما جاذبه‌های جدید از جمله House of Hype، Glitch و Chaos Karts با تم واقعیت مجازی نیز به ویژه در بین مخاطبان جوان‌تر که به دنبال تجربیات همه‌جانبه هستند، مورد توجه قرار گرفته‌اند. رشد گردشگری امارات‌متحده عربی در حالی اتفاق می‌افتد که در ایران با وجود تنش‌های موجود در روابط دیپلماتیک و تحمیل شرایط «نه جنگ و نه صلح» از سوی برخی قدرت‌ها، سرمایه‌گذاران و بخش‌خصوصی تمایلی چندانی به سرمایه‌گذاری برای ایجاد زیرساخت‌های جدید گردشگری نشان نمی‌دهند و همین وضعیت توسعه گردشگری در ایران و رقابت با رقبای منطقه‌ای نظیر امارات‌متحده عربی و عربستان را پیچیده‌تر از قبل کرده است.
رشد گردشگری ترکیه در بحبوحه چالش‌های اقتصادی و زیست‌محیطی
بخش گردشگری ترکیه در سال۲۰۲۵، داستانی از رشد اولیه و به دنبال آن رکودهای اواسط سال بوده است که هم نشان‌دهنده تاب‌آوری بازار گردشگری این کشور و هم چالش‌هایی است که در یک محیط جهانی پویا با آن مواجه است. در حالی که این کشور سال را با شتابی فزاینده آغاز کرد، عوامل مختلف اقتصادی و زیست‌محیطی منجر به کاهش تعداد بازدیدکنندگان تا اواسط سال شد.
در سه‌ماهه اول سال۲۰۲۵ ترکیه شاهد ۱/۹میلیون بازدیدکننده بین‌المللی بود که افزایشی ۲/۱درصدی را در مقایسه با مدت مشابه در سال۲۰۲۴ نشان می‌دهد. این عملکرد اولیه نشان داد که بخش گردشگری این کشور با تکیه بر شتاب سال‌های گذشته، شروعی قدرتمند داشته است. افزایش ورود گردشگران بین‌المللی به افزایش ۶/۵درصدی درآمد گردشگری منجر شد و تنها در سه‌ماهه اول ۴۵/۹میلیارد دلار درآمد ایجاد کرد.
جذابیت ترکیه به عنوان یک مقصد آفتاب، دریا و شن همراه با میراث فرهنگی غنی آن، همچنان گردشگرانی را از سراسر جهان به خود جذب می‌کند. مکان‌های نمادین این کشور، مانند استانبول، کاپادوکیه و افسس، به همراه استراحتگاه‌های ساحلی لوکس آن در امتداد سواحل دریای اژه و مدیترانه، همچنان از جاذبه‌های برتر این کشور به شمار می‌روند و تاثیر بسزایی در جذب گردشگران خارجی داشته‌اند.
با وجود این، ترکیه تا اواسط سال با رکود قابل‌توجهی در گردشگری مواجه شد. در جولای ۲۰۲۵، این کشور در مقایسه با مدت مشابه در سال۲۰۲۴، ۵درصد کاهش در ورود گردشگران خارجی را ثبت کرد. عوامل متعددی در این تغییر ناگهانی نقش داشتند، از جمله تقویت ارز، تورم بالا و آتش‌سوزی‌های جنگلی که زیرساخت‌ها را مختل کرد.
قطر و بهره‌برداری از میراث جام جهانی
بخش گردشگری قطر در سال۲۰۲۵ نمونه‌ای قابل‌توجه از بهره‌برداری از یک رویداد بزرگ بین‌المللی، جام جهانی فیفا ۲۰۲۲، برای ایجاد رشد بلندمدت در گردشگری را به نمایش می‌گذارد. این کشور با تکیه بر زیرساخت‌های رویدادمحور خود، یک اقتصاد گردشگری پایدار و متنوع ایجاد کرده است که در تمام طول سال نه‌تنها برای رویدادهای ورزشی، بلکه برای تجربیات متنوع، بازدیدکنندگان را جذب می‌کند.
در نیمه اول سال۲۰۲۵ قطر از ۶/۲میلیون بازدیدکننده استقبال کرد که افزایشی ۳درصدی نسبت به مدت مشابه در سال۲۰۲۴ را نشان می‌دهد. این رشد پایدار موفقیت قطر در تبدیل میراث جام‌جهانی خود به یک اقتصاد گردشگری شکوفا را نشان می‌دهد. توانایی این کشور در حفظ تعداد بازدیدکنندگان حتی پس از کمرنگ شدن توجه جهانی به جام‌جهانی نشان‌دهنده قدرت زیرساخت‌های گردشگری و تلاش‌های حوزه بازاریابی آن است.
گردشگری قطر اکنون عمیقا با شهرت رو به رشد آن به عنوان یک قطب منطقه‌ای برای گردشگری ورزشی و سفرهای تفریحی لوکس ادغام شده است. سرمایه‌گذاری‌های عظیم در استادیوم‌ها، هتل‌ها و زیرساخت‌های حمل‌ونقل که برای جام‌جهانی انجام شده است، همچنان به بخش گردشگری این کشور خدمت و حتی در میان چالش‌های ژئوپلیتیکی و اقتصادی، مقاومت آن را تضمین می‌کند.
یکی از استراتژی‌های اصلی قطر برای حفظ رشد، تمرکز آن بر میزبانی رویدادهای ورزشی بزرگ است. در سال ۲۰۲۵، این کشور با میزبانی رویدادهایی مانند جایزه بزرگ فرمول۱ قطر و جام عربی فیفا، به موفقیت جام جهانی ادامه می‌دهد. این رویدادها جمعیت زیادی از کشورهای بین‌المللی را به خود جذب می‌کنند و بازدیدکنندگان پرخرج را نشانه رفته‌اند و جایگاه گردشگری جهانی قطر را ارتقا می‌دهند.
قطر فراتر از ورزش به طور فعال بخش MICE (بخشی از گردشگری که متمرکز بر برگزاری رویداد است) را برای جذب گردشگران شرکتی و برای برگزاری جلسات تجاری، کنفرانس‌ها و نمایشگاه‌ها توسعه داده است. سرمایه‌گذاری‌های این کشور در مراکز کنفرانس، هتل‌های لوکس و شبکه‌های حمل‌ونقل به گونه‌ای طراحی شده است که از آرمان‌های قطر برای تبدیل شدن به یک مقصد برتر برای رویدادهای بین‌المللی پشتیبانی کند.
علاوه بر این، قطر در ساخت بخش گردشگری دریایی خود نیز گام‌های بلندی برداشته است به طوری که در فصل ۲۰۲۵-۲۰۲۴، ۸۷ کشتی در سواحل این کشور پهلو گرفتند و بیش از ۳۶۰هزار بازدیدکننده را به دوحه آوردند. زیرساخت‌های مدرن بندری این کشور و تعهد آن به افزایش گردشگری دریایی، آن را به مقصد اصلی کشتی‌های کروز منطقه‌ای و بین‌المللی تبدیل کرده است.
در سال۲۰۲۴ گردشگری قطر چیزی حدود ۱۵میلیارد دلار به تولید ناخالص داخلی این کشور کمک کرد که این میزان ۸درصد از اقتصاد کل کشور را تشکیل می‌دهد. انتظار می‌رود این مسیر رشد ادامه یابد و استراتژی ملی گردشگری قطر در سال ۲۰۳۰، افزایش بیشتر سهم گردشگری در اقتصاد را هدف قرار داده و سهم ۱۰تا۱۲درصد از تولید ناخالص داخلی را مشخص کرده است. با افزایش تعداد بازدیدکنندگان به ویژه از شورای همکاری خلیج‌فارس (GCC)، قطر سهم بازار منطقه‌ای‌اش را گسترش می‌دهد و خود را به عنوان یک مقصد برتر برای گردشگری تفریحی و تجاری معرفی می‌کند.
لزوم خروج ایران از وضعیت انفعال
ایران با وجود داشتن جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی غنی، در رقابت با کشورهای همسایه در حوزه گردشگری با چالش‌های جدی مواجه است. کشورهای عربستان سعودی، امارات متحده عربی، ترکیه و قطر با سرمایه‌گذاری‌های کلان و برنامه‌ریزی‌های دقیق توانسته‌اند به موفقیت‌های چشمگیری در جذب گردشگران بین‌المللی دست یابند. در این راستا ایران نیازمند اتخاذ رویکردهای نوین و اجرای اقدامات موثر برای بهره‌برداری از پتانسیل‌های گردشگری خود است.
اولین گام برای بهبود وضعیت گردشگری در ایران، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌هاست. بهبود وضعیت هتل‌ها، توسعه سیستم حمل‌ونقل و ارائه خدمات گردشگری با کیفیت می‌تواند تجربه‌ای مطلوب برای گردشگران به ارمغان آورد. به‌علاوه ایجاد هتل‌های لوکس و مدرن در مناطق توریستی می‌تواند به جذب گردشگران بین‌المللی کمک کند.
ایران باید به توسعه برنامه‌های رویداد محور نیز توجه ویژه‌ای داشته باشد. برگزاری جشنواره‌های فرهنگی، کنسرت‌ها و نمایشگاه‌های بین‌المللی می‌تواند به عنوان ابزاری موثر برای جذب گردشگران عمل کند. کشورهای رقیب به خوبی از این استراتژی بهره‌برداری کرده‌اند و ایران نیز می‌تواند با برگزاری رویدادهای مشابه، گردشگران را به خود جلب کند.
تبلیغات و بازاریابی موثر نیز از دیگر ارکان کلیدی در جذب گردشگران است. ایران باید کمپین‌های تبلیغاتی قوی‌تری برای معرفی جاذبه‌های گردشگری خود در سطح بین‌المللی داشته باشد. استفاده از رسانه‌های دیجیتال و شبکه‌های اجتماعی می‌تواند به افزایش آگاهی و جذب گردشگران کمک کند.
رفع تنش‌های دیپلماتیک و بهبود روابط با کشورهای دیگر نیز می‌تواند تاثیر مثبتی بر جذب گردشگران بین‌المللی داشته باشد. ایجاد فضایی امن و جذاب برای گردشگران با بهبود روابط دیپلماتیک، به افزایش تعداد بازدیدکنندگان کمک خواهد کرد.
توسعه گردشگری پایدار و مسوولانه نیز یکی از راهکارهای مهم برای جذب گردشگران است. با توجه به افزایش آگاهی جهانی در مورد اهمیت حفظ محیط‌زیست، ایران می‌تواند با توسعه برنامه‌های گردشگری مسوولانه و حفظ میراث فرهنگی، توجه گردشگران را جلب کند.
در نهایت تسهیل در فرآیند دریافت ویزا و ارائه تسهیلات ویژه برای گردشگران نیز می‌تواند به جذب بیشتر آنها کمک کند. ایجاد ویزای الکترونیکی و ویزای در بدو ورود می‌تواند به این امر کمک شایانی کند.
با اتخاذ این اقدامات و رویکردها، ایران می‌تواند در رقابت‌های منطقه‌ای و جهانی در حوزه گردشگری به جایگاه مناسبی دست یابد و از پتانسیل‌های عظیم خود به نحو احسن بهره‌برداری کند.
