ایران در دوراهی اروپا و روس‌ها
علیرضا کیانپور- سرانجام ۹ شهریورماه از راه رسید. روزی که در ماه‌های گذشته به دفعات تحت عنوان موعد پایان ضرب‌الاجل تروئیکای اروپایی برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه عنوان شده بود اما حال در شرایطی به این روز رسیده‌ایم که روند فعال‌سازی این سازوکار از چند روز پیش آغاز شده و در حال حاضر چند روزی هم از مهلت ۳۰روزه پیش‌روی ایران برای جلوگیری از کشیده شدن ماشه و بازگشت تمامی ۶قطعنامه تحریمی سازمان ملل متحد گذشته است. ایران اما کماکان اصرار دارد که طرح پیشنهادی اوایل مردادماه سه کشور اروپایی برجام برای تمدید مهلت استفاده از مکانیسم ماشه «غیرواقع‌بنیانه» است و در مقابل پیشنهاد تقریبا مشابه روس‌ها که به فاصله چند روز مانده به پایان ضرب‌الاجل تروئیکای اروپایی برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه ارائه شد و زمینه تمدید مهلت اثرگذاری قطعنامه ۲۲۳۱ را فراهم می‌آورد، پیشنهادی «عملی» است. نکته حائز اهمیت آنکه اروپایی‌ها به‌تازگی اعلام کرده‌اند که پیشنهادی که بیش از یک ماه پیش ارائه کرده بودند «همچنان معتبر است و پرونده برجام برای ایران همچنان روی میز است!»
ایران در دوراهی پیشنهادهای اروپا و روسیه
اویل مردادماه بود که بالاخره فضای تیره و تار پس از جنگ ۱۲روزه با پیشنهادی که سه کشور اروپایی عضو برجام روی میز مذاکرات گذاشتند تا حدودی تغییر کرد. زمانی که دیپلمات‌های انگلیسی، فرانسوی و آلمانی پس از پایان نشست روز سوم مردادماه با دیپلمات‌های ایرانی در استانبول از بسته پیشنهادی خود خبر داده و با تاکید بر اینکه این پیشنهاد را به ایران ارائه کرده‌اند، مدعی شدند که این بسته پیشنهادی زمینه به تعویق افتادن زمان استفاده از مکانیسم ماشه را فراهم خواهد کرد. پیشنهادی که اروپایی‌ها طی آن تاکید داشتند که اگر ایران چند شرط آنان را بپذیرد، بازگشت تحریم‌های شورای امنیت را به تعویق خواهند انداخت. هرچند وزیر خارجه آلمان در سخنانی که پس از نشست روز سوم مردادماه در استانبول مطرح کرد، مدعی شد که باوجود ارائه این پیشنهاد، ایران هنوز پاسخی نداده است. جالب آنکه تنها توضیح دستگاه دیپلماسی ایران در این رابطه همان مواضعی بود که از سوی کاظم غریب‌آبادی ایراد شد. زمانی که این عضو ارشد تیم مذاکره‌کنندگان ایران با اشاره به مذاکرات استانبول تاکید کرد که درباره گزینه تمدید شنیده اما معتقد است که هنوز برای بحث دراین‌باره زود است!
بیش از یک ماه پس از آن اظهارنظر غریب‌آبادی و در حالی که کمتر از یک هفته تا فرارسیدن ضرب‌الاجل تروئیکای اروپایی برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه در روز ۹ شهریورماه باقی مانده بود، دیمیری پولیانسکی، سفیر و معاون نمایندگی روسیه در سازمان ملل ارائه در سخنان روز ۵ شهریورماه خود از ارائه پیش‌نویس قطعنامه‌ای برای تمدید مفاد فنی قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت درباره ایران و برجام خبر داد و گفت که روسیه و چین به عنوان اعضای برجام می‌خواهند به دیپلماسی فرصت بیشتری داده شود اما در حالی که روس‌ها در پنجمین روز شهریورماه از تمایل خود برای «فرصت دادن به دیپلماسی» سخن گفتند، تروئیکای اروپایی دست به کار شدند و سه روز زودتر از موعد مقرر، روند فعال‌سازی مکانیسم ماشه را در روز ششم شهریورماه کلید زدند.
موضع تهران درباره پیشنهادهای اروپا و روسیه
شامگاه هشتم شهریورماه و در حالی که ۴۸ ساعت از آغاز روند ۳۰ روزه فعال‌سازی مکانیسم ماشه گذشته بود، امیرسعید ایروانی سفیر و نماینده دائم جمهوری اسلامی نزد سازمان ملل متحد با حضور در محل استقرار خبرنگاران مقابل شورای امنیت در ارتباط با پیشنهادهای تروئیکای اروپایی و روسیه و چین اعلام موضع کرد و با تاکید بر اینکه «ایران به دیپلماسی متعهد است اما هرگز تحت تهدید یا اجبار، مذاکره نخواهد کرد» گفت که «طرح سه کشور اروپایی واقع‌بینانه نیست» اما «پیشنهاد روسیه و چین برای تمدید کوتاه‌مدت قطعنامه ۲۲۳۱ عملی است.»
ایروانی که طبق معمول بیانیه رسمی دستگاه دیپلماسی جمهوری اسلامی را برای خبرنگاران قرائت می‌کرد، در این رابطه گفت: «همانگونه که مستحضرید، وزیران امور خارجه سه کشور اروپایی با ارسال نامه‌ای به شورای امنیت و توسل به آنچه به اصطلاح فرآیند اعلام بازگشت خودکار تحریم‌ها خوانده می‌شود، صرفا در پی باج‌خواهی از ایران و اِعمال فشار سیاسی برآمدند.» او اضافه کرد: «همزمان فرانسه و بریتانیا نیز درخواست برگزاری نشست غیرعلنی شورا را مطرح کردند تا این اقدام غیرقانونی و با انگیزه سیاسی را توجیه کرده و شورا را علیه ایران به ابزاری در خدمت مقاصد خود بدل سازند.» این دیپلمات ارشد ایرانی با بیان اینکه «جمهوری اسلامی ایران قاطعانه اقدام غیرقانونی فرانسه، آلمان و بریتانیا مبنی بر اعلام آغاز فرآیند اسنپ‌بک را مردود دانسته و آن را محکوم می‌نماید»، اعلام کرد: «این اقدام، سازوکار حل‌وفصل اختلافات برجام را دور زده و تلاشی است غیرقانونی برای احیای قطعنامه‌های ملغی و صراحتا ناقض قطعنامه ۲۲۳۱ است.» او با تاکید بر اینکه این سه کشور اروپایی فاقد هرگونه جایگاه حقوقی یا اخلاقی برای توسل به آنچه «بازگشت خودکار تحریم‌ها» خوانده می‌شود، هستند، یادآور شد: «اعلام آغاز فرآیند اسنپ‌بک توسط آنان از اساس باطل و بی‌اعتبار است. سازوکار حل‌وفصل اختلافات برجام فرآیندی مرحله‌به‌مرحله است. این سازوکار دقیقا به‌منظور جلوگیری از سوءاستفاده طرف‌هایی مانند سه کشور اروپایی طراحی شد که خود به تعهدات‌شان پایبند نبوده‌اند.»
ایروانی همچنین با بیان اینکه «برخی از اعضای شورا ازجمله چین و روسیه تایید کرده‌اند که سه کشور اروپایی رویه صحیح را رعایت نکرده‌اند»، این اقدام تروئیکای اروپایی را «اقدامی معیوب و سیاسی علیه ایران» خواند و گفت: «سه کشور اروپایی و ایالات‌متحده آمریکا که نخستین ناقضان برجام بوده‌اند اکنون نمی‌توانند مدعی حسن‌نیت شوند.» او با تاکید بر اینکه «اقدامات جبرانی ایران تدریجی، متناسب و کاملا قانونی بوده»، گفت: «اقدام سه کشور اروپایی تحریف واقعیت است؛ متخلف را پاداش می‌دهد و قربانی را مجازات می‌کند.» او با تاکید بر خروج ایالات متحده از برجام و بدعهدی اتحادیه اروپایی و سه کشور اروپایی در ایفای تعهدات خود در برجام و اعمال تحریم‌های جدید و غیرقانونی علیه ایران، گفت: «ایران حداکثر خویشتنداری را نشان داد، در مذاکرات مشارکت کرد، به دیپلماسی پایبند ماند؛ شکست گفت‌وگوها ناشی از رفتار ایالات متحده و سه کشور اروپایی بود، نه ایران!» ایروانی همچنین با اشاره به حمله به تاسیسات هسته‌ای تحت پادمان ایران در حالی که دیپلمات‌های ایرانی مشغول دیپلماسی و مذاکره بودند، تاکید کرد که «با این حال ایران از دیپلماسی دست نکشید؛ ما همچنان به تعامل با سه کشور اروپایی و آژانس ادامه دادیم و همچنان دست خود را برای مذاکرات عادلانه دراز کرده‌ایم.» او که معتقد است «تلاش بی‌پروا برای توسل به آنچه به‌اصطلاح «بازگشت خودکار تحریم‌ها» خوانده می‌شود» این تلاش‌ها را تضعیف می‌کند، گفت: «این اقدام با واکنش قاطع و متناسب مواجه خواهد شد.» سفیر و نماینده دائم جمهوری اسلامی نزد سازمان ملل متحد از شورای امنیت خواست که اجازه ندهد توسط ناقضان قطعنامه ۲۲۳۱ و برجام مورد سوءاستفاده قرار گیرد. به گفته او، «تصمیم بی‌پروای سه کشور اروپایی، همکاری ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را تضعیف کرده و تشدیدی بیهوده و تحریک‌آمیز محسوب می‌شود.» او خواستار مهار این دست اقدام‌ها شد و گفت: «ما از اختصاص زمان بیشتر به دیپلماسی برای دستیابی به تفاهم و توافقی جدید حمایت می‌کنیم. پیشنهاد روسیه و چین برای تمدید فنی کوتاه‌مدت قطعنامه ۲۲۳۱ گامی عملی در این مسیر است. مع‌الوصف، سه کشور اروپایی طرح تمدیدی را مطرح کرده‌اند که مملو از پیش‌شرط‌های غیرواقع‌بینانه است.» او که اقدام تروئیکا در ارائه پیشنهاد روزهای آغازین مردادماه امسال را «اقدامی ریاکارانه» توصیف کرد، در ادامه گفت: «آنان شرایطی را مطالبه می‌کنند که باید نتیجه مذاکرات باشد، نه نقطه آغاز آن و خود به‌خوبی می‌دانند که این مطالبات قابل‌تحقق نیست.» ایروانی که در پایان این بیانیه از شورای امنیت خواست با عمل به وظایف و مسوولیت‌هایش، در این رابطه تصمیم‌گیری کند، تصریح کرد: «اگر واقعا صادق هستند باید به این بازی دوگانه پایان داده و از تمدید فنی کوتاه‌مدت و بدون قید و شرط قطعنامه ۲۲۳۱ حمایت نمایند.»
دیدگاه بیگدلی درباره تفاوت پیشنهادهای اروپا و روسیه
به هر تفسیر اما دستگاه دیپلماسی و مجموعه دولت جمهوری اسلامی ایران کماکان توضیح روشنی درباره تفاوت پیشنهادهای ارائه شده از سوی تروئیکای اروپایی و روسیه در اختیار افکار عمومی قرار نداده و در نتیجه هنوز روشن نیست در حالی که هم پیشنهاد روزهای آغازین مردادماه اروپا و هم پیشنهاد روزهای آغازین شهریورماه روس‌ها بر تمدید مهلت اثرگذاری مکانیسم ماشه و قطعنامه ۲۲۳۱ تاکید دارند چرا که دستگاه دیپلماسی ایران، پیشنهاد تروئیکای اروپایی را «غیرواقع‌بینانه» و حتی مصداق «ریاکاری» سه کشور اروپایی عضو برجام می‌داند و همزمان بر این باور است که پیشنهادی که روس‌ها ارائه کرده‌اند و ظاهرا از حمایت چینی‌ها نیز برخوردار است، پیشنهادی است «عملی» و راهگشا! پرسشی که علی بیگدلی، استاد علوم سیاسی و روابط بین‌الملل نیز پاسخ درخوری برایش ندارد. او البته به پیش‌شرط‌هایی که اروپایی‌ها از آن سخن گفته‌اند، اذعان دارد اما معتقد است اگر بنابر همکاری با طرف مقابل و تمدید مهلت اثرگذاری قطعنامه ۲۲۳۱ و مکانیسم ماشه باشد آنچه ازسوی تروئیکای اروپایی به‌عنوان پیش‌شرط مطرح شده، بخشی از روند همکاری خواهد بود و در نتیجه می‌توان گفت که تفاوت این دو پیشنهاد بیشتر به جنبه سیاسی مناسبات طرفین مربوط است و لزوما بر جوانب حقوقی و فنیِ پرونده هسته‌ای ایران تاثیرگذار نیست. این کارشناس ارشد علوم سیاسی و روابط بین‌الملل به «جهان‌صنعت» می‌گوید: «ایران پیشنهاد نخست اروپایی‌ها درخصوص تمدید مهلت اثرگذاری مکانیسم ماشه را نپذیرفت؛ در واقع خود تحریم‌ها را نمی‌پذیریم، طبیعتا تمدید تحریم‌ها نیز برایمان قابل‌قبول نیست.» او در عین حال می‌گوید: «اروپایی‌ها به این دلیل که به‌شدت تحت فشار آمریکا بودند، بر لزوم اجرای فوری اسنبپ‌بک تاکید داشتند و درنهایت هم همین کار را کردند.»
تفاوت سیاسی پیشنهاد اروپا و روسیه برای ایران
بیگدلی همچنین با اشاره به روند طرح پیشنهاد روس‌ها که همین چند روز پیش مطرح شد، می‌گوید: «به نظر می‌رسد در جریان سفر آقای عراقچی به مسکو، موضوع تمدید قطعنامه ۲۲۳۱ مطرح شده اما مساله مهم درباره پیشنهاد روسیه این است که بسیار بعید است که این پیشنهاد در شورای امنیت به نتیجه برسد چراکه از ۱۵عضو شورای امنیت دست‌کم ۹ عضو باید به آن رای بدهند و با توجه به اختلاف شدید اروپایی‌ها و روسیه بر سر بحث اوکراین، بسیار بعید است که این پیشنهاد با حمایت این کشورها در شورای امنیت مواجه شود.» این استاد علوم سیاسی و روابط بین‌الملل همچنین با اشاره به تاکید مجدد دیپلمات‌های اروپایی بر اعتبار پیشنهادی که بیش از یک ماه پیش ارائه کرده بودند و درخواست آنان از ایران برای همکاری بر سر این پیشنهاد، گفت: «اروپایی‌ها هنوز هم تاکید دارند که ایران باید در یک ماه آینده یعنی در این بازه زمانی ۳۰ روزه که در بحث اسنپ‌بک در نظر گرفته، شرایط را برای توافق فراهم کند. حتی فرانسه به‌عنوان عضو سختگیرتر در میان سه کشور اروپایی عضو برجام نیز بر این مساله تاکید کرده است.» بیگدلی در عین حال با اشاره به شروط سه‌گانه تروئیکای اروپا برای عملی شدن پیشنهادشان می‌گوید: «اروپا اولا خواستار مذاکره مستقیم ایران با آمریکاست، دوما می‌گویند که تهران باید تکلیف آن حدود ۴۰۰ کیلوگرم اورانیوم غنی‌شده که در جریان حمله آمریکا به تاسیسات هسته‌ای ظاهرا زیر آوار مانده، روشن کند و سوما اصرار دارند که زمینه بازگشت بازرسان آژانس به تهران فراهم شود.
این موارد اگرچه به‌عنوان پیش‌شرط مطرح شده اما واقعیت این است که اگر بنابر تعامل و همکاری دیپلماتیک باشد، به هر حال باید این موارد تعیین‌تکلیف شوند.»
۳۰روزه می‌توان جلوی بازگشت تحریم‌ها را گرفت، ۶ ماه لازم نیست!
بیگدلی همچنین با انتقاد نسبت به آنچه «انفعال دیپلماتیک در ماه‌های گذشته» خوانده، می‌گوید: «همزمان ظاهرا مذاکراتی پنهانی میان ایران با اروپا و آمریکا در جریان است که شاید بتواند مانع از بازگشت تمامی ۶ قطعنامه تحریمی شورای امنیت و قرار گرفتن ایران ذیل فصل هفتم منشور ملل متحد شود.» او در پاسخ به این پرسش که باتوجه به تمامی این تفاسیر و توصیفات دو پیشنهاد مطرح شده از سوی تروئیکای اروپایی و روسیه از چه جهاتی با یکدیگر تفاوت دارند، می‌گوید: «شاید بتوان گفت که تفاوت میان این دو پیشنهاد بیشتر ناشی از مسائل سیاسی در مناسبات طرفین باشد تا مباحث حقوقی و فنی در برنامه هسته‌ای ایران.» او در عین حال گفت: «واقعیت این است که اگر قرار باشد تعهدات طرف مقابل را عملی کنیم، حتی به ۶ ماه هم نیاز نداریم و در صورتی که بخواهیم با اروپا تعامل کنیم، در همین مدت کمتر از یک ماه آینده نیز می‌توانیم زمینه تمدید مهلت مکانیسم ماشه را فراهم کنیم.»
بیگدلی در عین حال خاطرنشان کرد: «آنچه تا اینجا می‌دانیم این است که مقام‌های ارشد اعلام کرده‌اند اساسا بنا نداریم با آمریکا مذاکره کنیم و در نتیجه بحث مذاکره مستقیم که در پیش‌شرط‌های اروپا مطرح شده نیز به طریق اولی منتفی است اما اگر بنابر تعامل و تفاهم باشد، حتما در این مدت ۳۰روزه پیش‌رو، می‌توانیم جلوی بازگشت تحریم‌ها را بگیریم.»
