اقتصاد در‌آتش جنگ

محمدرضا ستاری- تقریبا نیمی از غزه در طول یک ماه گذشته با خاک یکسان شده و برآوردها حاکی از آن است که بخش خصوصی در نوار غزه بیش از ۳ میلیارد دلار خسارت دیده است. از سوی دیگر مطابق آمارهای منتشرشده، اسرائیل روزی ۲۵۶ میلیون دلار هزینه جنگ می‌کند و به واسطه آتش‌افروزی در غزه و امکان سرایت آن به منطقه، کلیت اقتصادی خاورمیانه را تحت‌الشعاع قرار داده است.

در همین رابطه روزنامه گاردین در تازه‌ترین گزارش خود به نقل از دو چهره مشهور وال‌استریت، هشدار داده که رکود جهانی با بروز درگیری جدید در خاورمیانه تشدید خواهد شد، چراکه بحران انسانی وضعیت اقتصاد جهان را که پیش از این با چالش‌های فراوانی دست و پنجه نرم می‌کرد بدتر از قبل خواهد کرد.
در ادامه گزارش گاردین با ذکر مثالی از اقتصاد بریتانیا آمده، پس از رشد ناچیز اقتصادی این کشور در سال جاری میلادی، اقتصاد بریتانیا در آستانه یک رکود دیگر قرار دارد. از نظر اقتصاد جهانی، لری فینک مدیر اجرایی بلک راک که به نوبه خود بزرگ‌ترین مدیر دارایی جهان نیز محسوب می‌شود، معتقد است: ترکیبی از جنایات در غزه با پیوند خوردن به موضوع جنگ اوکراین، آینده‌ای جدید و در عین حال دشوار را برای اقتصاد جهانی ترسیم می‌کند. فینک همچنین در مصاحبه با روزنامه ساندی تایمز گفته، ریسک‌های ژئوپلیتیک جزء اصلی شکل دادن به زندگی ما هستند؛ امروز هم در سراسر جهان در حالی با ترس فزاینده مواجه هستیم که امیدمان کمرنگ‌تر شده است. بنابراین ترس می‌تواند در عین حال که به کاهش مصرف دامن می‌زند، به افزایش مصرف نیز منجر شود. به همین دلیل ترس کنونی در بلندمدت به رکود ختم شده و اگر تشدید شود دامنه آن به اقتصادهای اروپا و حتی ایالات‌متحده آمریکا نیز کشیده خواهد شد.
جیمی دیمون رییس بانک جی‌پی مورگان که بزرگ‌ترین بانک آمریکا محسوب می‌شود، معتقد است که ترکیب جنگ غزه با جنگ اوکراین، بسیار وحشتناک و غیر‌قابل پیش‌بینی بوده و تحولات ژئوپلیتیکی کنونی می‌تواند به عنوان تعیین‌کننده‌ترین عامل برای آینده آزادی، دموکراسی، غذا، انرژی و مهاجرت جهان باشد. این صحبت‌ها در حالی مطرح می‌شود که دیمون سه هفته قبل هشدار داده بود، اکنون خطرناک‌ترین دورانی است که جهان در طول دهه‌های اخیر به خود دیده و تشدید درگیری‌ها به صورت مستقیم بر قیمت‌های انرژی، غذا، تجارت بین‌الملل و روابط دیپلماتیک تاثیرگذار خواهد بود. همچنین شاهد بودیم که هفته قبل نیز مجله اکونومیست هشدار داده بود وضعیت شکننده اقتصاد جهانی نمی‌تواند قابل دوام باشد. در این رابطه یکی از دلایلی که جنگ غزه به عنوان تهدید اقتصاد جهانی بروز کرده، اتکای جهان به نفت خاورمیانه است که همچنان یک‌سوم بازار انرژی جهان را به خود اختصاص داده؛ به همین دلیل است که اقتصاددانان نگران هستند افزایش قیمت نفت منجر به تشدید رکود جهانی شود. به عنوان مثال، اکنون سایه سنگین رکود بالای سر اقتصاد بریتانیا قرار دارد؛ به طوری که هفته گذشته بانک مرکزی این کشور در گزارش سیاست پولی خود اعلام کرد که تولید ناخالص داخلی در سه ماهه سوم سال جاری میلادی کمتر از پیش‌بینی‌های صورت گرفته در ماه آگوست خواهد بود. همچنین برآورد شده که تولید ناخالص داخلی بریتانیا در سه ماهه چهارم ۲۰۲۳ تنها ۱/۰ درصد رشد کند. در چنین شرایطی فشارهای قابل توجه هزینه‌های زندگی همچنان بر توانایی خانوارها برای خرج کردن تاثیر گذاشته و تعداد فزاینده‌ای برای همگام شدن با بازپرداخت وام‌ها مشکل پیدا می‌کنند.
دورنمای آینده
طبق گزارشی که چند روز قبل فوکوس اکونومیک منتشر کرده، فارغ از فجایع انسانی که در غزه رقم خورده، اگر دامنه تنش‌ها طی روزهای آینده کاهش یابد، می‌توان امیدوار بود که تاثیر این جنگ تنها بر افزایش قیمت نفت محدود بماند. اما مساله مهم‌تر این است که عادی‌سازی روابط کشورهای عربی با رژیم صهیونیستی که از سال ۲۰۲۰ به این سو کلید خورده به طور قطع مانند سابق رقم نخورده و ریسک احتمال سرایت درگیری‌ها به سایر نقاط روی سرمایه‌گذاری در منطقه خاورمیانه اثرات منفی قابل توجهی خواهد داشت.
اکنون سوال مهم این است که اسرائیل تا چه مدت می‌خواهد به چنین جنگ ویرانگری در غزه ادامه دهد؟ این موضوع علاوه بر اینکه احتمال باز شدن جبهه‌های جدید جنگ را افزایش می‌دهد، می‌تواند به واسطه کشتاری که در غزه می‌شود با واکنش عملی کشورهای منطقه مواجه شود که یک نمونه آن تصمیم جمعی آنها برای کاهش تولید نفت خواهد بود. در چنین سناریویی قیمت نفت حداقل تا ۱۲۵ دلار بالا خواهد رفت که تمامی تلاش‌ها برای مهار تورم و خروج از رکود برای اقتصادهای بزرگ جهان را خنثی می‌کند.
علاوه بر این موسسه ویلسون درخصوص شوک نفتی جنگ غزه به اقتصاد جهان طی گزارشی آورده است: بانک جهانی در یک گزارش نگران‌کننده جدید در ۳۰ اکتبر هشدار داد که درگیری بین اسرائیل و حماس می‌تواند یک شوک اقتصادی جهانی ایجاد کند؛ از جمله افزایش قیمت نفت تا بشکه‌ای ۱۵۰ دلار و گرسنگی میلیون‌ها نفر به دلیل افزایش قیمت مواد غذایی. این موضوع می‌تواند یادآور شوک نفتی ۱۹۷۳ باشد؛ زمانی که اعراب به رهبری عربستان و به واسطه حمایت آمریکا از اسرائیل در جنگ ۶ روزه، فروش نفت را تحریم کردند. این موضوع به مارپیچ صعودی قیمت نفت منجر شد، به طوری که قیمت هر بشکه نفت در ابتدا ۲برابر و سپس ۴ برابر افزایش یافت و هزینه‌های سرسام‌آوری را به مصرف‌کنندگان و اقتصادهای غربی تحمیل کرد. به همین دلیل است که به گفته بانک جهانی، پیوند خوردن جنگ اوکراین به جنگ غزه باعث می‌شود که جهان برای مدت کوتاهی برای دو بار پیاپی درگیر شوک انرژی شود.
همچنین در حالی جنگ غزه می‌تواند به سایر نقاط منطقه سرایت کند که از ابتدای عملیات طوفان الاقصی شاهد هستیم که ایالات‌متحده آمریکا ناوگان عظیم نظامی خود را به منطقه اعزام کرده است. این موضوع نه‌تنها خطر یک رویارویی بزرگ در خاورمیانه را تشدید می‌کند، بلکه می‌تواند به شکاف‌های سیاسی موجود در جهان دامن زده و پای گروه‌های دیگر در منطقه را به جنگ باز کند؛ امری که باعث گسترده شدن تنش‌ها شده و به طور قطع مهار و پایان دادن به چنین تنش‌هایی را دشوار می‌کند.
جنگی که محدود به خاورمیانه نمی‌ماند
روزنامه نیویورک‌تایمز نیز درخصوص تبعات و پیامدهای جنگ غزه بر اقتصاد جهان گزارش داده است: کشورهای ثروتمند و فقیر پس از یک‌رشته شوک‌های اقتصادی سه‌ساله که شامل همه‌گیری کرونا و تهاجم روسیه به اوکراین بود، تازه در حال نفس کشیدن بودند، اما اکنون با شروع جنگ غزه بسیاری از موسسات مالی و کارشناسان درخصوص وضعیت شکننده اقتصاد جهانی هشدار می‌دهند؛ به طوری که ایندرمیت گیل اقتصاددان ارشد بانک جهانی با اشاره به تاثیر جنگ‌های اوکراین و غزه بر قیمت نفت و گاز می‌گوید: این اولین بار است که همزمان دو شوک انرژی را تجربه می‌کنیم. افزایش قیمت‌های انرژی نه‌تنها قدرت خرید خانوار و شرکت‌ها را کاهش می‌دهد، بلکه هزینه تولید مواد غذایی را نیز بالا می‌برد. امری که می‌تواند برای کشورهایی نظیر مصر، پاکستان و سریلانکا بحران‌زا باشد. در واقع در شرایطی که کشورها به طور همزمان با سطوح بالای بدهی، کاهش سرمایه‌گذاری و کندترین نرخ رشد اقتصاد جهانی در طول ۵۰ سال اخیر دست و پنجه نرم می‌کنند، به طور قطع تنش‌ها در خاورمیانه ابزارهای پولی و مالی سنتی مانند تعدیل نرخ بهره را به منظور عبور از رکود جهانی بی‌ثمر خواهد کرد.
در این رابطه جیسون بوردوف مدیر مرکز سیاست جهانی انرژی در دانشگاه کلمبیا معتقد است: این یک وضعیت بسیار ناپایدار، نامطمئن و ترسناک است. هر چند آمریکا و کشورهای منطقه به دنبال عدم گسترش دامنه جنگ هستند، اما ممکن است یک گام نادرست و اشتباه منجر به بروز جنگی فراگیر شود. در نتیجه کاهش عرضه پایدار نفت به طور همزمان رشد اقتصادی را کاهش داده و تورم را تحریک می‌کند. موضوعی که خروجی آن چیزی غیر‌از رکود تورمی نیست. رگوری داکو اقتصاددان ارشد نیز در این خصوص به نیویورک تایمز می‌گوید: افزایش قیمت نفت تا ۱۵۰ دلار به سقوط شاخص سهام و زیان ۲ تریلیون دلاری اقتصاد جهانی منجر خواهد شد. همچنین کاهش سرمایه‌گذاری و افزایش هزینه‌های وام، بازارهای نوظهور را با مشکل مواجه کرده و از چین تا برزیل را تحت تاثیر قرار خواهد داد. این موضوع برای کشورهایی نظیر مصر و نیجریه که بدترین آسیب‌ها را از همه‌گیری کرونا خورده‌اند، چالش‌برانگیزتر نیز خواهد شد.
علاوه بر این از آنجا که اروپا در آستانه یک رکود اقتصادی بزرگ قرار دارد، جنگ خاورمیانه سیل مهاجران را به سوی اروپا تشدید خواهد کرد که به طور قطع برای اقتصاد اروپا ضربه‌ای سهمگین محسوب می‌شود. از سوی دیگر از آنجا که چین نیمی از واردات نفت خود را از خاورمیانه تامین می‌کند، پیوند خوردن کاهش عرضه انرژی به بحران املاک و مستغلات در این کشور، برای پکن دورنمایی سخت و تاریک را رقم خواهد زد. البته تاریک‌ترین چشم‌انداز برای جنوب صحرای آفریقا خواهد بود؛ جایی که قبل از شروع جنگ غزه کل تولیدش در سال جاری میلادی ۳/۳ درصد کاهش یافته و حالا در انتظار یک دهه اقتصادی سخت دیگر است.