از استالین تا شاه‌لیر شکسپیر: تئاتر سیاسی یان‌کات
سید حسین رسولی– در تاریخ تئاتر قرن بیستم کمتر جمله‌ای به‌اندازه «در انتظار سوسیالیسمی که هرگز نیامد» توانسته است همزمان تجربه زیسته، شکست تاریخی و تحول زیبایی‌شناختی را در خود فشرده کند. این جمله نهتنها تفسیری بر نمایش «در انتظار گودو» بلکه بازتابی از وضعیت روشنفکران اروپای شرقی در مواجهه با وعده‌های ناکام عدالت اجتماعی است.
یان کات، منتقد و دراماتورژ لهستانی این جمله را پس از اجرای «در انتظار گودو» در ورشو نوشت: نمایشی که تا پیش از سخنرانی خروشچف در محکومیت استالین، بی‌واکنش مانده بود اما ناگهان به «زنده‌ترین و سیاسی‌ترین کار تئاتری در لهستان» بدل شد. برای کات، تئاتر ابزورد نه صرفا یک جریان زیبایی‌شناختی بلکه پاسخی فلسفی و سیاسی به فروپاشی معنا در جهان پس از جنگ بود. او نخستین مترجم آثار اوژن یونسکو به زبان لهستانی بود و با نمایشنامه‌های بکت بهویژه «در انتظار گودو» پیوندی عمیق داشت.
این آثار در کنار تجربه تئاتر برشت -بهویژه اجرای «ننه‌دلاور» با بازی هلنه وایگل- نگاه کات را به تئاتر دگرگون کردند. برشت با تئاتری سیاسی، خشن و ضد رئالیسم سوسیالیستی نقطه عطفی در تجربه تئاتری کات بود؛ تجربه‌ای که در تقابل با تئاتر متحجر شوروی، راهی برای بازاندیشی در فرم، بازیگری و ایدئولوژی گشود.
کات برخلاف منتقدان آکادمیک، تئاتر را نه در کتابخانه بلکه در میدان شهر می‌دید؛ جایی که تئاتر با تاریخ، خشونت و ایدئولوژی درگیر می‌شود. او شکسپیر را از قید خوانش‌های کلاسیک رها کرد و به صحنه سیاسی قرن بیستم آورد. کتاب «شکسپیر معاصر ما» حاصل همین نگاه بود: شکسپیری که همزمان سیاسی و ابزورد بود و همزمان تاریخی و هستی‌شناختی. آخرین گفت‌وگوی یان کات با آلن کوهارسکی که در کتاب «متن در دراماتورژی معاصر ۲» با ترجمه اینجانب منتشر شده، سندی زنده از این سیر تحول فکری است. این کتاب مجموعه‌ای است از گفت‌وگوها، یادداشت‌ها و مقالاتی که در زمان خود نقطه گسستی در فهم اجرا بوده‌اند.
افزون بر گفت‌وگوی کات، یادداشت مهمی از او درباره رئالیسم بکت و دو نوشتار تاثیرگذار از پیتر بروک و ائوجنیو باربا درباره میراث فکری و تئاتری او نیز در این مجموعه گنجانده شده‌اند. در این مصاحبه، کات از ورشوِ دهه۱۹۵۰ می‌گوید: شهری که «بسیار تئاتری» بود و او «هفته‌ای دو یا سه‌بار» به تماشای نمایش‌ها می‌رفت اما نگاه او به تئاتر، صرفا زیبایی‌شناختی نبود: «جای منتقد در ردیف سوم تماشاخانه نیست بلکه در میدان اصلی شهر است، جایی که باید از آنجا به تئاتر نگاه کرد.» این جمله عصاره نگاه کات به تئاتر است: تئاتر به‌مثابه بازتابی از خیابان، میدان و سیاست. نقطه ورود کات به جهان شکسپیر، اجرای «ریچارد سوم» با بازی یاچک وُشچروویچ در سال۱۹۵۸ بود؛ اجرایی که به‌گفته او، «تجربه تئاتری و شکسپیری‌ام با تجربه سیاسی‌ام همزمان شد.» این نمایش، به طور استعاری درباره جنایات استالینیستی بود. وُشچروویچ برای کات نهتنها بازیگری بزرگ بلکه دوستی نزدیک بود.
تجربه دوم، اجرای «تیتوس آندرونیکوس» توسط پیتر بروک بود؛ اجرایی که به‌گفته کات، «شکسپیر درنده‌ای را نشان داد که فوق‌العاده تندخو بود.» در ضیافتی در ورشو، کات برای نخستین‌بار با بروک دیدار کرد؛ دیداری که به گفت‌وگویی طولانی درباره «شاه لیر» انجامید و به گفته بروک، بر شکل‌گیری تولید او از این نمایش تاثیر گذاشت.
کات در ادامه مصاحبه، از دیدار با سارتر در بیمارستان می‌گوید؛ جایی که سارتر نسخه اولیه شکسپیر معاصر ما را با خود برد تا به فرانسوی ترجمه کند. انتشار این کتاب، نقطه آغاز شهرت جهانی کات بود. او می‌گوید: «من شکسپیر را به زبان لهستانی و انگلیسی شناختم اما واقعا وقتی توانستم به طور جدی به او فکر کنم که شکسپیر را روی صحنه دیدم.» این تجربه دوگانه -دیدن نمایش و بازآفرینی آن در ذهن- به خلق یک «شکسپیر مضاعف» انجامید؛ شکسپیری که هم در صحنه بود و هم در رویاهای کات. شکسپیر کات بدون تجربه سیاسی او، هرگز متولد نمی‌شد.
او می‌گوید: «وحشت استالینیستی و بعدش سقوط او، مرا از سایر منتقدان شکسپیر در سراسر جهان متمایز کرد.» این تجربه شکسپیر را به چهره‌ای سیاسی بدل کرد؛ شکسپیری که از دل تاریخ لهستانی خوانده می‌شد. کات در ادامه از تاثیر بکت و تئاتر ابزورد فرانسوی بر نگاهش به «شاه لیر» می‌گوید: «از یک‌سو یک سازوکار بزرگ سیاسی را دیدم اما از سوی دیگر، تئاتر ابزورد را هم مشاهده کردم.» این تلاقی سیاست و امر ابزورد، در نقدهای کات به‌وضوح دیده می‌شود.
در پایان کات از اجرای «در انتظار گودو» در ورشو می‌گوید: نمایشی که پس از سخنرانی خروشچف در محکومیت استالین، به‌ناگاه «زنده‌ترین و سیاسی‌ترین کار تئاتری در لهستان» شد. او در نقد خود نوشت: «در انتظار سوسیالیسمی که هرگز نیامد»، جمله‌ای که نهتنها نقدی بر نمایش بلکه بر تاریخ بود. کتاب «متن در دراماتورژی معاصر ۲» در ۴۵۰صفحه و با قیمت ۶۹۰هزار تومان توسط نشر نیماژ منتشر شده است.
