اردوغان در دوراهی سوریه جدید

جهان صنعت – با وجود اینکه روز یکشنبه وزارت کشور سوریه اعلام کرد که نیروهای شبه‌نظامی و دولتی با قبول آتش‌بس از استان السویدا خارج شده‌اند اما وضعیت آتش‌بس نه‌تنها شکننده بوده، بلکه گزارش‌ها حاکی از وجود درگیری در این منطقه است. درگیری‌هایی که علاوه بر چالش داخلی سوریه، تبدیل به موضوعی فرامنطقه‌ای و ژئوپلیتیکی میان بازیگرانی شده که سعی دارند به نوعی در شرایط کنونی نفوذ خود را در این کشور تحکیم کنند یا اینکه جای پای جدیدی در سوریه پسااسد پیدا کنند.

زمانی که حکومت اسد در سوریه سقوط کرد، برخی کارشناسان غربی و منطقه‌ای معتقد بودند که مردم سوریه پس از سال‌ها جنگ داخلی اکنون امیدوار به آینده هستند زیرا در ظاهر به سرعت درگیری‌های داخلی تا حد زیادی فروکش کرد. حاکمان جدید علاوه بر مذاکره و توافق با گروه‌های متعدد داخلی، سرکوب مخالفان از جمله علویان و همچنین چرخش ملموس به سمت غرب، توانستند امنیت نسبی را پس از جنگ داخلی ۱۴‌ساله برقرار کنند، همچنین چرخش سیاست خارجی دولت الشرع، باعث شد تا دونالد ترامپ تحریم‌های سوریه را لغو کند.

با این حال وضعیت سوریه بسیار پیچیده‌تر از آن است که به ظاهر تصور می‌شود؛ یعنی نه‌تنها برخی تحلیل‌ها حاکی از هزینه ۵۰۰ تا یک‌تریلیون دلاری بازسازی خرابی‌ها و زیرساخت‌های آسیب دیده در جریان جنگ داخلی است، بلکه خسارت اجتماعی ناشی از این جنگ با هیچ برآورد اقتصادی قابل محاسبه نیست. به همین دلیل است که اندیشکده مدرن دیپلماسی در گزارشی که به‌تازگی منتشر کرده، آورده است: وضعیت تشدید درگیری‌ها در جنوب کشور، یادآور زخم‌های عمیقی است که اگر سوریه بخواهد شانسی برای ثبات داشته‌ باشد، نمی‌توان آنها را نادیده گرفت. مداخله رژیم جدید در دمشق هفته گذشته که در ابتدا برای خاموش کردن درگیری‌های بین جوامع دروزی و سنی قبیله‌ای صورت گرفت، تنها به افزایش تلفات و حملات هوایی رژیم صهیونیستی در قلب دمشق انجامیده ‌است. بنابراین سقوط آزاد در جنوب به احتمال زیاد نشان‌دهنده افزایش فرقه‌گرایی و درگیری‌های بیشتر است چرا که این کشور نه‌تنها با میراث جنگ داخلی وحشیانه‌ای که یک‌میلیون کشته و میلیون‌ها آواره برجای گذاشت دست‌وپنجه نرم می‌کند، بلکه با تقسیم‌بندی‌های استعماری منطقه پس از جنگ جهانی اول نیز مواجه است که برای مثال دروزی‌ها بین سه منطقه جدید فلسطین، لبنان و سوریه  تقسیم کرده است.

بنابراین باوجود خوش‌بینی اولیه عمومی پس از سقوط حکومت اسد که با اعلام آمریکا در ماه می مبنی بر لغو تحریم‌های فلج‌کننده تقویت شد، به‌هم چسباندن دوباره این پازل سوری دشوار خواهد بود.

آنکارا به دنبال چیست؟

دقیقا در همین رابطه است که نقش بازیگران خارجی منطقه‌ای و فرامنطقه در وضعیت امروز سوریه دارای اهمیتی فزاینده است. بازیگرانی که علاوه بر آمریکا و اروپا، شامل ترکیه، عربستان، قطر، امارات و رژیم صهیونیستی نیز می‌شود. در این میان البته نقش ترکیه به عنوان یکی از حامیان مهم الشرع برجسته‌تر می‌شود چرا که با شروع درگیری‌های مرگبار در استان السویدا، آنکارا بار دیگر نگران تجزیه احتمالی سوریه بوده و به همین دلیل است که حملات رژیم صهیونیستی به نیروهای دولتی و شبه‌نظامیان طرفدار الشرع را محکوم کرده است.

در واقع اردوغان نگران است تجزیه سوریه که قطعا ابعاد فرامرزی دارد، تبعاتش متوجه ترکیه شود. یعنی با وجود میلیون‌ها پناهنده سوری که هنوز در ترکیه هستند و خودمختاری کردها در نزدیکی مرزهای این کشور‌، آنکارا تلاش‌های خود برای حفظ تمامیت ارضی سوریه را دوچندان کرده است. مقامات ترکیه نگرانند که هرگونه تقسیم رسمی سوریه، اداره کردی شمال را جسورتر کرده و خودمختاری آن را تحکیم بخشد؛ امری که ممکن است آرزوهای مشابهی را در میان جمعیت کرد ترکیه نیز برانگیزد.

از تعامل با دمشق و کشورهای خلیج‌فارس گرفته تا احتمال فشار بر دونالد ترامپ برای متوقف کردن حملات رژیم صهیونیستی دولت اردوغان در تلاش است تا سوریه پس از درگیری را به گونه‌ای شکل دهد که ثبات داخلی ترکیه را تهدید نکرده یا جدایی‌طلبان کرد را تقویت نکند. به همین دلیل است که اردوغان روز پنجشنبه گذشته به صراحت گفت: اسرائیل از دروزی‌ها بهانه‌ای ساخته تا بی‌قانونی خود را به سوریه گسترش دهد. او همچنین افزود که حفظ تمامیت ارضی سوریه؛ سیاست اساسی ترکیه ما همانطور که در گذشته تقسیم سوریه را نپذیرفتیم، امروز یا در آینده نیز قطعا آن را نخواهیم پذیرفت.

آنکارا همچنین نقش غیرمستقیمی در کاهش تنش‌ها ایفا کرده است، به طوری که وزیر امورخارجه ترکیه‌ هاکان فیدان با همتای سوری خود اسعد الشیبانی و همچنین دیگر همتایان منطقه‌ای گفت‌وگو کرده است.

ترکیه نگرانی‌های خود را مستقیما به رژیم صهیونیستی نیز ابراز کرده است. فیدان روز چهارشنبه به خبرگزاری دولتی آنادولو در نیویورک گفت: «ما نظرات خود را در این مورد از طریق سازمان اطلاعات‌مان به اسرائیلی‌ها منتقل کرده‌ایم که نمی‌خواهیم در آنجا بی‌ثباتی وجود داشته باشد.»

نگرانی‌های ترکیه

در همین رابطه آیان دوغانر، تحلیلگر ارشد اندیشکده EDAM  مستقر در استانبول به المانیتور می‌گوید: هر چند در درگیری‌های اسفندماه گذشته بیش از هزارنفر از علوی‌ها کشته شدند اما وضعیت دروزی‌ها حتی از مسیحیان و علویان سوریه حساس‌تر است زیرا دروزی‌ها در لبنان و اسرائیل ارتباطاتی دارند. بنابراین تجزیه سوریه براساس خطوط قومی، مذهبی و فرقه‌ای و گسترش بالقوه آن به کشورهای اطراف به نفع ترکیه نیست.

در این میان میلیون‌ها پناهنده سوری در طول جنگ داخلی در کشورشان به ترکیه گریختند و با شهروندان ترک برای شغل و مسکن رقابت کردند. حدود ۳‌میلیون پناهنده سوری دارای مدارک نیز هم‌اکنون در ترکیه هستند و تعداد سوری‌های بدون مدارک نامعلوم است. به گفته مقامات ترکیه، میزبانی از آنها ده‌ها میلیارد دلار برای آنکارا هزینه داشته و همچنین تنش‌های اجتماعی از جمله در پایگاه انتخاباتی اردوغان، ایجاد کرده است. در نتیجه یک درگیری یا تقسیم‌بندی دیگر در سوریه می‌تواند موج جدیدی از پناهندگان را به دنبال داشته باشد و آنکارا در صورت بستن مرزهای خود، خطر تشدید تنش‌ها را به جان می‌خرد.

به همین دلیل است که ترکیه حفظ تمامیت ارضی سوریه را در اولویت اصلی خود قرار داده است. آنکارا اداره دوفاکتو کردها در شمال سوریه به رهبری نیروهای دموکراتیک سوریه مورد حمایت آمریکا را امتداد حزب کارگران کردستان (پ‌ک‌ک) می‌داند که دهه‌هاست برای خودمختاری کردها در داخل ترکیه مبارزه مسلحانه می‌کند. بنابراین هر چند پ‌ک‌ک اکنون سلاح خود را زمینه گذاشته اما مقامات ترکیه نگرانند که هرگونه مشروعیت‌بخشی به خودمختاری کردها در سوریه ممکن است تندروهای داخل پ‌ک‌ک را جسور کند تا این روند را خراب کنند.

مانور ژئوپلیتیک ترکیه

پس از شعله‌ور شدن درگیری‌ها در السویدا،‌ هاکان فیدان، وزیر امورخارجه ترکیه دیپلماسی فشرده‌ای را آغاز کرد و با همتای سوری خود شیبانی، تام باراک فرستاده ویژه آمریکا در امور سوریه و ایمن صفدی، وزیر امورخارجه اردن برای کمک به میانجیگری آتش‌بس گفت‌وگو کرد. او همچنین با فیصل بن‌فرحان، وزیر امورخارجه عربستان سعودی صحبت کرد. ترکیه همچنین احتمالا به لابی‌گری خود برای ترغیب دولت ترامپ به یافتن راه‌حلی برای درگیری‌های فرقه‌ای سوریه ادامه خواهد داد زیرا آنکارا، واشنگتن و به‌ویژه ترامپ را اهرم بالقوه‌ای برای مهار رژیم صهیونیستی و تثبیت خطوط گسل شکننده سوریه می‌بیند.

در همین راستا جاشوا لندیس، مدیر مرکز مطالعات خاورمیانه و استاد دانشگاه اوکلاهما، به المانیتور می‌گوید: آمریکا قاطعانه از الشرعا و ترکیه حمایت کرده است. زیرا تام باراک صریحا گفته  که کردها باید به الشرع گوش داده و بخشی از ارتش ملی سوریه باشند. به گفته لندیس، این خبر خوبی برای اردوغان و ترکیه است اما این چیزی نیست که کردها به آن امید داشتند.

در چنین شرایطی برخی تحلیلگران معتقدند: بخشی از محاسبات ترامپ در لغو تحریم‌های دوران اسد، تشویق عادی‌سازی روابط سوریه با رژیم صهیونیستی بود اما حملات اخیر این رژیم ممکن است الشرع و دولت او را در تنگنا قرار دهد و آنها را مجبور به پاسخ نظامی کند. بنابراین ترکیه تنها از طریق آمریکا می‌تواند اقدامات رژیم صهیونیستی را متوقف کند و اگر موفق به این کار نشود، فشار زیادی بر خطوط گسل سوریه وارد خواهد شد.