اثر ثبت ملی شده کرج در مخاطره
مژگان کریم‌نیایی– یکی از چالش‌های امروز محوطه‌های تاریخی کشور وضعیت حرایم این آثار و مخاطراتی است که در رابطه با رعایت نشدن این حرایم همواره وجود دارد. حریم اثر تاریخی محدوده‌ای است که در اطراف یک اثر تاریخی به منظور حفظ و حراست از آن اثر و محیط اطرافش تعیین می‌شود. این حریم به جهت جلوگیری از هرگونه دخل و تصرف، ساخت‌و‌ساز و فعالیت‌هایی که ممکن است باعث آسیب رساندن به اثر تاریخی یا مخدوش کردن منظر آن باشد، تعیین می‌شود.
در دولت سیزدهم سیاست بازنگری در حرایم آثار تاریخی کلید خورد و این در حالی است که برخی فعالان میراث فرهنگی معتقدند که هدف از بازنگری حرایم آثار تاریخی، کوچک‌سازی حرایم آثار است. امروز این مساله بازنگری درخصوص حرایم کاخ مروارید (کاخ شمس) کرج که یکی از آثار ثبت ملی شده این کلانشهر است نیز وجود دارد. باید توجه داشت در سال‌های گذشته وضعیت حفاظت و ارائه خدمات گردشگری در کاخ مروارید مطلوب نبوده و این بنای تاریخی نیاز به مرمت، حفاظت و ساماندهی دارد. بخش‌هایی از سقف کاخ بر اثر بارش برف ریزش کرده و همچنین امکان بازدید مردم از ساختمان کاخ وجود ندارد. امروز اما به جای رسیدگی به این بنای ثبت ملی شده، خطر از دست رفتن بخشی از حرایم این اثر جدی شده است.
خبرها و شنیده‌ها از جابهجایی چیزی حدود ۹۰۰درخت اطراف کاخ حکایت دارد. گویا قرار است که بخشی از حریم این اثر ثبت ملی شده قربانی ملاحظات مدیریت شهری شود تا بلکه گره ترافیکی منطقه گشوده گردد. نادیده گرفتن ملاحظات میراث فرهنگی و محیط‌زیستی به سبب نگاه صرفا توسعه‌طلب شهری، امروز تبدیل به معضلی جدی شده است. وقتی که میراث فرهنگی و محیط‌زیست در اولویت نیست، مدیریت شهری توسعه صرف را به حفظ میراث فرهنگی و اصالت شهر و زیبایی‌های طبیعی شهر ترجیح می‌دهد. داستانی تکراری که این روزها در گوشه و کنار شهرهای ایران تکرار می‌شود و میراث فرهنگی را با چالش مواجه کرده است.
راهسازی در حریم درجه یک کاخ
برای درک بهتر مخاطرات امروز کاخ مروارید و تجاوز به حرایم این اثر ثبت ملی باید نگاهی به صحبت‌های مسوولان میراث فرهنگی استان البرز داشته باشیم.
اردیبهشت امسال نادر زینالی، سرپرست میراث فرهنگی البرز درباره اجرای پروژه راهسازی در حریم درجه یک کاخ مروارید و در پاسخ به اینکه چطور مجوز این پروژه در حریم درجه یک کاخ مروارید به‌عنوان بنایی تاریخی و ثبتی صادر شده، اظهار کرد: اداره کل میراث فرهنگی اختیار عملی درخصوص صدور چنین مجوزهایی ندارد و در اصل مجوز انجام پروژه‌های عمرانی در عرصه و حریم بناهای ثبتی توسط شورای فنی وزارت میراث فرهنگی صادر می‌شود. شورای فنی اداره کل میراث فرهنگی در چنین مواردی صرفا پیشنهادات و درخواست‌ها را دریافت و امکان اجرای پروژه بدون اینکه حریم و عرصه بنا را تحت‌تاثیر قرار دهد، بررسی و بعد از آن پیشنهاد خود را طی نامه‌ای با نقشه لازم برای شورای حریم وزارت میراث فرهنگی ارسال می‌کند.
وی در پاسخ به اینکه چرا در دوره مدیرکل سابق میراث فرهنگی، وزارتخانه با ادامه اجرای این پروژه مخالفت می‌کرد ولی در دوره شما مجوز صادر شده، گفت: تا چند ماه پیش شورای فنی اداره کل میراث فرهنگی البرز به دنبال گمانه‌زنی و برداشت‌های علمی این پروژه بود و اصلا نامه‌ای به وزارت میراث فرهنگی در این خصوص ارسال نشده بود. در دوره قبل اداره کل میراث فرهنگی به دلیل نبود اعتبار کافی امکان گمانه‌زنی تبعات اجرای این پروژه در حریم درجه یک کاخ مروارید را نداشت و همین باعث شد این پروژه به طور موقت متوقف شود. پس از تامین اعتبار توسط شهرداری و انجام بررسی‌های لازم، شورای فنی اداره کل میراث فنی البرز از سرگیری مجدد این پروژه را تصویب و بعد به شورای فنی وزارتخانه ارسال و بعد از بررسی مجدد، مجوز این کار از طریق وزارتخانه صادر شد.
مدیرکل میراث فرهنگی البرز در پاسخ به اینکه سرنوشت درختانی که در مسیر اجرای این پروژه قرار داشتند چه خواهد شد، گفت: درختانی که شرایط جابهجایی داشتند به مکان دیگری منتقل شده و مجدد کاشته و تعدادی که خشک و مفید نبودند هم بریده شدند و شهرداری موظف شده در ازای آنها درختان جدیدی بکارد.
توجیه‌ناپذیر بودن تعرض به حریم کاخ
همانطور که پیشتر اشاره شد در ماه‌های اخیر برخی با این بهانه و توجیه که به دنبال حل معضل ترافیکی شهر کرج هستند، قصد دارند اقدام به کوچک‌سازی حرایم کاخ مروارید کنند.
سیامک صحافی، رییس انجمن تاریخ و میراث ایرانیان در پاسخ به این پرسش که آیا آسیب رساندن به حریم کاخ مروارید به عنوان یک اثر ثبت ملی شده به بهانه حل معضل ترافیکی پذیرفتنی است یا خیر به «جهان‌صنعت» گفت: کاخ مروارید یک اثر بسیار مهم معماری بوده که مربوط به دوره پهلوی دوم و راوی بخشی از تاریخ معاصر است. عمر کاخ به کمتر از یک سده می‌رسد اما به لحاظ معماری این اثر بسیار مهم و شاخص است. متاسفانه شرایط نگهداری آن همچون خیلی از آثار تاریخی کشورمان به ویژه در استان تازه تاسیس البرز شرایط خوبی ندارد. انجمن تاریخ و میراث ایرانیان چندین مرتبه با وزیر میراث فرهنگی، استاندار البرز و بازرسی کل کشور درخصوص وضعیت این کاخ مکاتبه داشته است. فراموش نکنیم که تعرض به یک اثر تاریخی معتبر به جای اینکه آن را تبدیل به محلی برای تعامل فرهنگی یا کارآفرینی محلی و منطقه‌ای کنیم، صحیح نیست متاسفانه اما برخی در پی پاک کردن صورت مساله هستند.
وی افزود: کاخ مروارید اثر مهمی است که به نظرم باید وزارت میراث فرهنگی برنامه‌ای برای آن به لحاظ حل و فصل مالکیت، مرمت کاخ و بهره‌برداری درست از این اثر داشته باشد اما متاسفانه بعضا در برابر فشارهای غلط و ناصحیح به شکل موثر نمی‌ایستند.
رییس انجمن تاریخ و میراث ایرانیان خاطر‌نشان کرد: پیشنهاد دادم به جای اینکه این معبر از داخل محوطه کاخ مروارید عبور کند برای حل مشکلات ترافیکی، پایه‌هایی را از داخل این محوطه عبور دهند و پلی را روی پایه‌ها بسازند که متاسفانه این اتفاق نیفتاده است. وقتی معبری از داخل یک محوطه بزرگی مثل کاخ مروارید عبور کند، احتمال آن وجود دارد که پای ساخت‌و‌سازها، زمین‌خواران و افرادی که از زمین‌های شهری بهره‌برداری اقتصادی می‌کنند، باز شود. بافت تاریخی کرج را هم به همین شکل به قهقرا بردند. باید توجه داشت که این کاخ سرمایه ملت است و ما باید نگهبان خوب و میراث بان خوبی برای سرمایه ملت باشیم. از طرف دیگر مشکل ترافیکی مردم هم باید با درایت حل شود نه با پاک کردن صورت مساله.
جابهجا کردن درختان تنومند و نیمه تاریخی
رییس انجمن تاریخ و میراث ایرانیان درخصوص جابهجا کردن درختان محوطه کاخ مروارید و احتمال آسیب دیدن آنها و همچنین مساله زیست محیطی و زیباسازی شهر کرج یادآور شد: در کجای دنیا ۹۰۰درخت تنومند و نیمه تاریخی را جابهجا می‌کنند؟ چطور می‌خواهند این درختان را جابهجا کنند؟ کجا می‌خواهند ببرند؟
وی افزود: سرمایه استان البرز به لحاظ باستانشناسی سه دشت باستانی مهم نظرآباد، دشت ساوجبلاغ و دشت کرج است. چندین محوطه باستانی فاخر به نام ازبکی، بهادرسنگ و محوطه‌های دیگر داریم. گردشگری جاده چالوس و بیابان‌های اشتهارد هم می‌توانند کارآفرین باشند. به نظرم به جای جابهجایی درختان باید به صنعت گردشگری در استان پرداخته شود. کاروانسرای شاه عباسی را باید در ید استان قرار داد تا جزو سرمایه‌های موثر استان باشد. با جابهجا کردن درختان تنومند کاخ تاریخی مروارید، قطعا آسیب وارد می‌شود.
ظرفیت‌های گردشگری کاخ مروارید
رییس انجمن تاریخ و میراث ایرانیان در رابطه با ضرورت حفظ و مرمت کاخ مروارید و استفاده از ظرفیت‌های این اثر در حوزه گردشگری استان البرز گفت: اگر کاخ مروارید مرمت و بازپیرایی شود می‌تواند یک مرکز بزرگ فرهنگی برای نمایشگاه‌های معتبر گردشگری و هنرهای سنتی باشد. در دولت قبل پیشنهاد دادم که این مکان مرکز ملی جواهر و نمایشگاه فرش‌های فاخر شود تا بتوانیم از هنرمندان و سرمایه‌گذاران استفاده کنیم اما از این پیشنهاد استقبال نشد. به نظرم حتی این کاخ تاریخی می‌تواند تبدیل به یک مرکز بزرگ هنرهای سنتی و نمایشگاه شود، همچنین به دلیل نزدیکی محل این اثر به فرودگاه‌های پیام و مهرآباد، کاخ مروارید می‌تواند فضای معتبر و خوبی برای ایجاد یک مرکز فرهنگی با دستاوردهای اقتصادی نیز داشته باشد و زمینه را برای توسعه گردشگری فراهم کند.
اما و اگرهای طرح از زبان مدیر کل ثبت و حریم
باتوجه به اهمیت و جایگاه کاخ مروارید برای شهر کرج و استان البرز و در یک نگاه کلی‌تر برای کشور، حفاظت موثر و حل مشکلات ادامه‌دار آن موضوعی مهم است که انتظار می‌رود مسوولان امر به آن توجه داشته باشند.
علیرضا ایزدی، مدیرکل ثبت و حریم آثار و حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی درخصوص چالش‌های مرتبط با حریم کاخ مروارید و اقدام مدیریت شهری برای خیابان‌کشی و جابهجا کردن تعداد زیادی درخت در حریم این اثر ثبت ملی شده به «جهان‌صنعت» گفت: عرصه کاخ مروارید کاملا مشخص است. اراضی آنجا اراضی کشاورزی است و لایه‌های باستانی ندارند به همین جهت ما موظف به حفاظت و حراست از کاخ هستیم. متاسفانه در طول این سال‌ها به دلیل اینکه کاخ مروارید متولی نداشت، سقف بخش اصلی کاخ در اثر بارش سنگین برف فرو ریخت. خود کاخ برای ما اهمیت دارد، همچنین پیرامون کاخ را نیز باید ساماندهی کنیم. با شهرداری به دنبال این هستیم که خطوط را مشخص کنیم و دیواره مشخصی برای آن تنظیم کنند که از تعرض و اتفاقات اینچنینی جلوگیری کند.
وی خاطر‌نشان کرد: «برای خیابان‌کشی هم رایزنی‌هایی صورت گرفته که خیابان از کنار کاخ عبور می‌کند. بخشی از خیابان از حریم کاخ می‌گذرد که چون حریم صرفا اراضی کشاورزی است و عرصه کاخ نیست، فاصله زیاد است و قابلیت بررسی دارد. درخواست کردیم که طرح و داده‌های اجرای طرح را بیاورند تا مشخص شود این خیابان از کجا عبور می‌کند. اگر نیاز به قطع درخت‌ها باشد، باید جواب منطقی به آنها داده شود که درخت را نباید قطع کنند. مجموعه استان البرز شاید به ندرت بشود گفت که یک عنصر تاریخی فرهنگی اینچنینی داشته باشد. خوشبختانه نگاه استاندار البرز هم مثبت است با معاونان صحبت کردیم، وزیر هم این موضوع را پیگیری کرده است و طرح و نقشه را بررسی خواهیم کرد.»
باتوجه به اهمیت کاخ مروارید به عنوان بخشی از حافظه جمعی مردم و همچنین به عنوان عنصری تاریخی که راوی بخشی از تاریخ و معماری معاصر است، انتظار می‌رود که وزارت میراث فرهنگی اقدامی اساسی برای جلوگیری از بروز آسیب به حرایم این اثر به انجام رساند. از سوی دیگر مرمت و ساماندهی این اثر تاریخی و تعریف کاربری مناسب برای آن از دیگر اقداماتی است که امید می‌رود طرف توجه مسوولان امر قرار گیرد.
