ابهام درخصوص ثبت جهانی دره خرم‌آباد
نادرنینوایی– حدود یک سال است که ثبت جهانی دره خرم‌آباد از سوی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی پیگیری می‌شود.
دره خرم‌آباد با ۴۱۴هکتار عرصه یکی از بزرگ‌ترین آثار کشور در پرونده ثبت جهانی است. این دره ۵۴هزار سال سکونت از پارینه‌سنگی تاکنون را در خود جای داده است. ۱۷ اثر شامل هفت غار تاریخی و پناهگاه صخره‌ای، رودخانه، قلعه فلک‌الافلاک و باغات اطراف، پل‌های تاریخی گپ، حاجی و پل شکسته در ثبت پرونده دره خرم‌آباد پیش‌بینی شده است.
در روزهای گذشته اما شائبه‌هایی در فضای مجازی مطرح شد که در آن از تصمیم یونسکو برای خارج کردن قلعه فلک‌الافلاک و پل شکسته از پرونده ثبت جهانی دره خرم‌آباد خبر داده بود. آنطور که یک پژوهشگر و مدرس دانشگاه به «جهان‌صنعت» گفته، از متن منتشر شده از سوی ایکوموس اینطور بر می‌آید که این نهاد خواستار حذف قلعه فلک‌الافلاک و پل شکسته از پرونده ثبت جهانی دره خرم‌آباد شده است.
پاسخ مدیر کل میراث فرهنگی لرستان
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان لرستان به‌تازگی به ایرادات مطرح شده و احتمال حذف پل شکسته و قلعه فلک‌الافلاک از پرونده ثبت جهانی دره خرم‌آباد واکنش نشان داده است.
عطا حسنپور، در گفت‌و‌گویی با خبرگزاری ایلنا اعلام کرده که ایکوموس به عنوان نهاد مشورتی یونسکو پرونده ثبت جهانی دره خرم‌آباد را تایید کرده است. او خاطر نشان کرد: براساس گزارش شماره ۱۷۴۴ ایکوموس، دره خرم‌آباد دارای ارزش‌های برجسته جهانی است و این شورا به یونسکو توصیه کرده است این پرونده حتما ثبت جهانی شود.
مدیرکل میراث فرهنگی استان لرستان با تاکید بر این موضوع که قلعه فلک‌الافلاک و پل شکسته از پرونده ثبت جهانی دره خرم‌آباد حذف نمی‌شود، اعلام کرد: در گزارش ایکوموس مطرح شده که چون کاوش‌های باستان‌شناختی در قلعه فلک‌الافلاک هنوز تکمیل نشده است این فرصت به پرونده داده می‌شود تا پس از پایان یافتن تحقیقات و آزمایش‌ها بر آثار تاریخی یافت شده در کاوش‌های باستان‌شناختی قلعه فلک‌الافلاک، این قلعه با اتمام تحقیقات به پرونده ثبت جهانی الحاق شود. بدین ترتیب قلعه فلک‌الافلاک از پرونده ثبت جهانی حذف نشده و با اتمام تحقیقات و مشخص شدن ارزش‌های آثار پیش از تاریخ یافت شده در کاوش‌های باستان‌شناختی به پرونده الحاق می‌شود.
حسنپور با اعلام اینکه منتشرکنندگان این خبر احتمالا گزارش ایکوموس درباره پرونده ثبت جهانی قلعه فلک‌الافلاک را نخوانده یا به زبان انگلیسی آشنایی نداشته‌اند و اقدام به انتشار عجولانه این خبر کرده‌اند، گفت: عناصر پرونده حذف نمی‌شوند و پس از پایان آزمایش‌های علمی بر اشیا و آثار یافت شده در کاوش‌های باستان‌شناختی به پرونده الحاق می‌شوند.
تاکید بر حذف قلعه فلک افلاک و پل شکسته
در حالی که مدیرکل میراث فرهنگی لرستان بر حذف نشدن قلعه فلک‌الافلاک و پل شکسته از پرونده ثبت جهانی دره خرم‌آباد تاکید دارد اما یک پژوهشگر با استناد به ایرادات مطرح شده از سوی ایکوموس، نظر دیگری را مطرح می‌کند.
حجت‌اله مرادخانی، پژوهشگر و مدرس دانشگاه درخصوص صحبت‌های مدیرکل میراث فرهنگی استان لرستان و تاکید او بر ثبت جهانی کامل پرونده دره خرم‌آباد به «جهان‌صنعت» گفت: در متن گزارش ایکوموس به وضوح نوشته شده که قلعه فلک‌الافلاک و پل شکسته به علت آنکه با غارها ارتباطی ندارد،(باید) کنار گذاشته شود و مجموعه غارهای دره خرم‌آباد به ثبت برسد. به هر حال ایرادی که ایکوموس گرفته را رسانه‌ها یا کارشناسان داخلی نگرفته‌اند. در کل اما ما امیدواریم که تمام پرونده دره‌خرم‌آباد بی‌کم‌و‌کاست به ثبت جهانی برسد اما نمی‌توان ایرادی که ایکوموس گرفته را نادیده گرفت.
وی افزود: باتوجه به متنی که از گزارش ایکوموس خواندم به صراحت اعلام شده که غارهای پیش از تاریخی طبق معیار شماره۳ ثبت جهانی واجد ارزش است. معیار شماره۳ می‌گوید که اثر گواهی بی‌همتا و یا دست‌کم استثنایی بر یک سنت فرهنگی یا تمدن زنده و یا از میان رفته باشد که به هر حال غارهای پیش از تاریخی لرستان واجد این خصوصیت هستند. در نتیجه به احتمال زیاد مشکل پیچیده‌ای برای ثبت جهانی غارهای پیشا تاریخی وجود ندارد. منتها به نظرم در فرآیند ثبت جهانی و ارسال پرونده‌های ایران به کمیته میراث جهانی یونسکو دچار یک معضل تکرار شونده شده‌ایم.
این مدرس دانشگاه خاطر‌نشان کرد: کنوانسیون حفاظت از میراث جهانی، فرهنگی و طبیعی یونسکو در سال ۱۹۷۲ به تصویب رسید و ایران هم دو سال بعد عضو آن شده است. تا پیش از یک دهه قبل، پرونده‌های ایران به یونسکو رفته و بدون مشکل خاصی به ثبت می‌رسیدند. در سال‌های اخیر اما تقریبا هر پرونده‌ای که از ایران برای ثبت در میراث جهانی یونسکو کاندیدا شده با اما و اگر و حواشی بسیاری همراه بوده است. در پرونده هگمتانه مشکل داشتیم و ترکیبِ محدوده هگمتانه و بافت تاریخی همدان رد شد و نهایتا هم بافت تاریخی را از پرونده برداشتند و هگمتانه ثبت شد. در پرونده کاروانسراهای ایرانی هم مشکل داشتیم و دو کاروانسرا از فرصت ثبت جهانی بازماندند. در پرونده راه‌آهن، یک‌بار فرصت ایران سوخت و «فست ریجکت» شد. در پرونده منظر فرهنگی و طبیعی ماسوله هم همین مشکل وجود داشت و پرونده ایران برای اصلاح به سال‌های بعد ارجاع شد. آنچه که مسلم است تکرار ایراداتی که ایکوموس و کمیته ثبت جهانی یونسکو روی پرونده‌های ایران می‌گیرند، بیانگر این واقعیت است که در نگارش پرونده‌ها ایراد داریم وگرنه کسی با ما غرض‌ورزی ندارد. این پژوهشگر ادامه داد: امسال هم بر سر پرونده دره‌خرم‌آباد همین اشکال پیش آمده و گفته‌اند که بخش هفت که مربوط به قلعه فلک‌الافلاک و پل‌شکسته(شاپوری) است، باید از پرونده جدا شود. به نظرم وقتی این مشکلات، در سال‌های اخیر تکرار می‌شود به این معنی است که نیروی متخصصی که بتواند پرونده‌ها را در کلاس جهانی به رشته تحریر درآورد یا نداریم و یا اگر داریم این نیروها در روند تدوین پرونده‌ها مشارکت داده نمی‌شوند. این آسیب زنگ خطری است که سال گذشته هم بر سر پرونده هگمتانه نمود پیدا کرد. به نظرم این زنگ خطر جدی بوده و برای ایران تاریخی کسر شأن دارد. پرونده‌های ایران با این سابقه باستانی، باید بدون اماواگر به یونسکو رفته و به ثبت جهانی برسد اما در این سال‌ها وقتی نشست سالانه یونسکو برگزار می‌شود، با دخیل بستن و لابی کردن به دنبال این هستیم که پرونده‌هایمان را به ثبت برسانیم.
اهمیت ثبت جهانی دره خرم‌آباد
باید در نظر داشت که ثبت جهانی دره خرم‌آباد می‌تواند هم در جهت حفاظت بهتر از آثار تاریخی لرستان تعیین کننده باشد و هم می‌تواند موجب شناساندن آثار تاریخی لرستان به جهانیان شده و زمینه توسعه گردشگری در این استان را فراهم کند.
«دره‌خرم‌آباد» به عنوان یکی از نخستین سکونت‌گاه‌های بشری با قدمتی بیش از ۵۴هزار سال، دارای اهمیتی ویژه است. باستان‌شناسان ایرانی و اروپایی کاوش‌های زیادی را در این محدوده درخصوص سکونت نخستین انسان‌های هوشمند انجام داده‌اند. وجود غارهای تاریخی متعدد از جمله «کلدر»، «کنجی» و «پاسنگر» را می‌توان گواهی بر اهمیت دره تاریخی خرم‌آباد دانست همچنین پژوهش‌های صورت گرفته در دره خرم‌آباد در سال ۲۰۰۹ میلادی توسط هیاتی ایرانی – اسپانیایی به سرپرستی بهروز بازگیر، باستان‌شناس و دکتر آندریو اویه موجب کشف شواهدی از دوران پاینه‌سنگی در این منطقه شد. غار کلدر با دارا بودن شواهد فرهنگی انسان از دوران پارینه‌سنگی میانه تا دوران معاصر، یکی از محوطه‌های کلیدی باستانی در ایران و غرب قاره آسیا محسوب می‌شود که آخرین مطالعات باستان‌شناسی در این غار نتایج جدیدی از قدمت دره خرم‌آباد را نشان داد و پیشینه این منطقه را از ۴۰هزار به ۵۴هزار سال پیش رساند. در مطالعات صورت گرفته، بخشی از جمجمه انسان هوشمند در غار کلدر خرم‌آباد کشف شد که به این غار جایگاه جهانی بخشید و تکمیل کننده نظریات کارشناسان پیرامون فرآیند موج دوم مهاجرت انسان‌های هوشمند یا «هموساپین» به اروپاست. در سال ۲۰۲۴ سهمیه ثبت جهانی کشور ایران در یونسکو به تدوین دره خرم‌آباد و قلعه تاریخی فلک‌الافلاک اختصاص یافت و مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان لرستان نیز از سوی قائم‌‌مقام وزیر به عنوان مسوول تدوین ثبت جهانی این دو اثر تعیین شد.
