شاهرگ بورسی صنعت کشور
احسان کشاورز- بازارهای کالایی، به ویژه بورس کالا و بورس انرژی ایران، در سال‌های اخیر به یکی از ارکان مهم ساختار بازار سرمایه کشور تبدیل شده‌اند. این بازارها نه‌تنها نقشی کلیدی در کشف قیمت، شفافیت مبادلات و تامین نیاز صنایع ایفا می‌کنند، بلکه به‌عنوان یکی از ابزارهای تنظیم‌گر اقتصاد واقعی، در خط‌مقدم تعامل میان عرضه و تقاضا قرار دارند. از فلزات و فرآورده‌های نفتی گرفته تا محصولات پتروشیمی و کشاورزی، گردش مالی در این بازارها شاخصی برای ارزیابی وضعیت اقتصادی کشور است.
در فاصله آذر۱۴۰۲ تا تیر۱۴۰۴، مجموع ارزش دلاری معاملات در بورس کالا و انرژی، از ماهی حدود ۳/۲میلیارد دلار آغاز شد و در برخی مقاطع به بیش از ۳میلیارد دلار نیز رسید. این روند گرچه در نیمه دوم سال۱۴۰۳ به اوج خود رسید اما در ماه‌های ابتدایی ۱۴۰۴ با کاهش قابل توجهی مواجه شد، به گونه‌ای که فعلا در تیرماه، مجموع معاملات این دو بازار به کمتر از ۶۰۰میلیون دلار رسید. بورس کالا به‌عنوان بازار بزرگ‌تر، در تمام شاخص‌ها ازجمله ارزش، حجم و گستره صنایع پیشتاز بوده؛ بازاری که معاملات آن در برخی ماه‌ها از ۲۲۸همت فراتر رفته است. در مقابل، بورس انرژی نیز با وجود نوسانات، در دوره‌هایی خاص ازجمله زمستان ۱۴۰۳، رشد قابل توجهی را تجربه کرده و سهم خود را از بازار افزایش داده است.
این گزارش، بازخوانی عملکرد این دو بورس در ۲۰ماه گذشته است؛ از مسیر صعودی تا افت‌های اخیر. در کنار تحلیل کلی بازار، نگاهی نیز به رفتار صنایع مهم ازجمله فلزات، پتروشیمی و نفتی شده تا تصویری جامع از بازارهای کالایی در اختیار مخاطبان قرار گیرد.
صعود و نزول ارزش دلاری
از آذر ۱۴۰۲ تا تیر ۱۴۰۴، ارزش دلاری معاملات در دو بورس کالای ایران و بورس انرژی نوسانات متعددی را تجربه کرد. در بورس کالا، معاملات از حدود ۳/۲میلیارد دلار در آذر آغاز شد و با فراز و فرودهایی به قله‌ای نزدیک به ۳/۳میلیارد دلار در مهر ۱۴۰۳ رسید. با این حال، در ماه‌های پایانی دوره مورد بررسی، با افت شدید به دلیل شرایط بازار در نیمه ابتدایی سال ثبت شد و در تیر ۱۴۰۴، ارزش معاملات این بازار به حدود ۵۳۶میلیون دلار کاهش یافته است؛ سطحی که کمترین مقدار کل دوره به شمار می‌آید.
در بورس انرژی، تحرکات بیشتری در ارزش دلاری دیده می‌شود. از حدود ۳۲۶میلیون دلار در آذر۱۴۰۲، روندی پرنوسان تا اسفند ۱۴۰۳ طی شد که در آن ماه، ارزش معاملات به ۴۹۱میلیون دلار رسید. با این حال درست مانند بورس کالا، این بازار نیز در سه ماهه اول ۱۴۰۴ با افت شدیدی مواجه شد، به طوری که در تیرماه ارزش معاملات به تنها ۶۲میلیون دلار رسید.
مجموع ارزش دلاری کل بازارهای کالا و انرژی در دوره مذکور نوساناتی بین ۳/۲ تا حدود ۳/۳میلیارد دلار داشت اما روند کلی از نیمه دوم ۱۴۰۳ به سمت کاهش حرکت کرده است. این افت در ماه‌های ابتدایی ۱۴۰۴ تشدید شد، به گونه‌ای که مجموع معاملات دلاری تیر۱۴۰۴ به کمتر از ۶۰۰میلیون دلار رسید؛ سطحی که نسبت به میانگین دوره، یک‌چهارم محسوب می‌شود.
این افت ارزش دلاری می‌تواند ناشی از عوامل متعددی باشد، ازجمله کاهش نرخ‌های جهانی کالاها، افت حجم معاملات در داخل کشور و همچنین نوسانات نرخ ارز در بازار آزاد. اگرچه نرخ دلار آزاد در این دوره نوساناتی داشته اما کاهش ارزش دلاری فراتر از تغییرات نرخ ارز بوده و نشان‌دهنده کاهش واقعی در حجم و ارزش معاملات است.
بورس انرژی زیر ذره‌بین
در این چارچوب، نوسانات ارزش دلاری معاملات در بورس انرژی ایران در فاصله آذر ۱۴۰۲ تا تیر ۱۴۰۴، بیش از آنکه بازتابی از تغییرات حجمی باشد، بازتابی از تعامل بازار با تحولات ارزی کشور است. در آذر ۱۴۰۲، با نرخ دلار حدود ۵۰هزار تومان، ارزش دلاری معاملات این بازار ۳۲۶میلیون دلار برآورد شد. با وجود رشد محدود معاملات در ریال، به دلیل کاهش نرخ ارز تا حدود ۴۵هزار تومان در فروردین۱۴۰۳، ارزش دلاری دچار افت موقت شد.
با ورود به میانه سال۱۴۰۳، همزمان با جهش نرخ ارز به محدوده ۶۰هزار تومان، ارزش دلاری بازار افزایش یافت و در اسفند همان سال به ۴۹۱میلیون دلار رسید؛ اوج تاریخی بورس انرژی. این در حالی است که ارزش ریالی نیز در همین ماه به بیش از ۴۵۰همت رسید که نشان‌دهنده هم‌جهتی ارزش ریالی و دلاری در مقطعی از رشد همزمان نرخ ارز و حجم معاملات است.
در سال ۱۴۰۴، با آرام‌گیری نرخ ارز آزاد در محدوده ۴۸ تا ۵۱هزار تومان و کاهش محسوس حجم دادوستد، ارزش دلاری معاملات به‌شدت افت کرد. در تیرماه این شاخص به ۶۲میلیون دلار سقوط کرد؛ سطحی بی‌سابقه که نه فقط از کاهش تقاضا حکایت دارد بلکه از چرخش انتظارات معامله‌گران نسبت به آینده بازار نیز خبر می‌دهد.
در کنار این شاخص کلان، دیگر داده‌ها نیز موید کاهش فعالیت بازار هستند. حجم معاملات در تیر به ۱۵۶هزار تن رسید، در حالی که این رقم در بهار ۱۴۰۳ چندین برابر بود. حجم عرضه نیز با نوساناتی همراه بود؛ در اسفند به حدود ۲۱میلیون تن و در تیر ۱۴۰۴ به کمتر از ۵۰۰هزار تن کاهش یافت.
نگاهی به حجم عرضه و تقاضا نشان می‌دهد که در نیمه دوم سال ۱۴۰۳، حجم عرضه در برخی ماه‌ها از ۲۰میلیون تن فراتر رفت، نظیر آبان و آذر ۱۴۰۳ اما تقاضا در همان ماه‌ها معمولا کمتر از ۳میلیون تن باقی ماند. این شکاف قابل‌توجه میان عرضه و تقاضا ممکن است ناشی از قیمت‌های بالای پیشنهادی، ضعف در ابزارهای مالی یا عدم جذابیت بازار برای خریداران باشد.
تعادل حجم معاملات با تقاضا در برخی ماه‌ها مانند اسفند ۱۴۰۳ به خوبی برقرار شده است؛ جایی که تقاضا حدود ۳/۳میلیون تن و حجم معاملات ۲۹/۲میلیون تن بوده است. در ماه‌هایی مانند تیر ۱۴۰۴، این تعادل از میان رفته و نشانه‌هایی از رکود جدی پدید آمده است.
تصویر سترگ بورس کالا
در ساختار بازار سرمایه ایران، بورس کالا نه‌فقط بزرگ‌ترین بازار فیزیکی، بلکه یکی از مهم‌ترین پایگاه‌های کشف قیمت در اقتصاد کالایی کشور است. اهمیت ارزش دلاری در این بازار نیز بسیار فراتر از یک شاخص ارزیابی بوده زیرا بازتابی از قدرت خرید بین‌المللی بازار، مقیاس واقعی مبادلات و اثرپذیری از تحولات جهانی و داخلی است.
در دوره آذر ۱۴۰۲ تا تیر ۱۴۰۴، روند ارزش دلاری معاملات بورس کالا اگرچه همسو با تغییرات نرخ ارز بوده اما در مقاطع مختلف از آن پیشی گرفته یا از آن عقب مانده است. این رفتار نامتقارن نشان می‌دهد که حجم حقیقی معاملات و نوع کالاهای معامله‌شده نیز اثر عمده‌ای در ارزش دلاری نهایی دارند. به طور مثال، در مهر ۱۴۰۳، همزمان با صعود نرخ دلار به محدوده ۶۵هزار تومان، ارزش دلاری بورس کالا به ۹۴/۲میلیارد دلار رسید که اوج تاریخی بازار به شمار می‌رود اما این عدد فقط ناشی از قیمت دلار نبود بلکه ناشی از رشد حجم معاملات فلزات، پتروشیمی و نفتی بود. در این ماه، حجم معاملات به بیش از ۶/۱۵میلیون تن و ارزش ریالی نیز به بالای ۱۸۲همت رسید.
در مقابل در فروردین ۱۴۰۳ با وجود آنکه نرخ دلار افت داشت و به حدود ۴۵هزار تومان رسید، ارزش دلاری بازار نیز کاهش یافت اما جالب آنکه ارزش ریالی در این ماه نسبتا بالا باقی ماند؛ نکته‌ای که نشان‌دهنده افزایش اسمی قیمت پایه کالاها بدون رشد حقیقی تقاضاست.
در تیر ۱۴۰۴، بازار وارد فاز رکود شد. ارزش دلاری بورس کالا به ۵۳۶میلیون دلار افت کرد؛ معادل یک‌پنجم اوج سال قبل. این کاهش را باید بیش از هر چیز به کاهش حجم معاملات نسبت داد. حجم کل معاملات در این ماه به ۴/۳میلیون تن کاهش یافت و حجم عرضه نیز به حدود ۴/۵میلیون تن رسید؛ پایین‌ترین سطح ۲۰ماه گذشته. در مورد حجم عرضه، بازار در مهر و آبان ۱۴۰۳ اوج گرفت؛ جایی که عرضه محصولات به ۶/۳۹ و ۲/۴۲میلیون تن رسید. این در حالی است که در تیر ۱۴۰۴ حجم عرضه به حدود ۴/۵میلیون تن کاهش یافت که حاکی از افت قابل توجه در فعالیت عرضه‌کنندگان است. حجم تقاضا نیز همراه با نوسانات ارزش معاملات، تغییرات محسوسی داشته است. در مهر ۱۴۰۳، تقاضا به ۳/۲۰میلیون تن رسید، در حالی که در تیرماه ۱۴۰۴ این عدد به ۱/۴میلیون تن افت کرد. این کاهش قابل‌توجه در تقاضا ممکن است ناشی از رکود در بازار داخلی، کاهش توان خرید صنایع پایین‌دست یا انتظار برای افت بیشتر قیمت‌ها باشد.
ویژگی برجسته بورس کالا در این دوره، توازن نسبی عرضه و تقاضا در ماه‌های میانی ۱۴۰۳ بوده اما از زمستان به بعد، شکاف میان عرضه بالا و تقاضای کاهشی بیشتر شده است. این ناهمزمانی ممکن است باعث انباشت کالا، کاهش رقابت و افزایش حجم معاملات بدون کشف واقعی قیمت شود.
در مجموع، تصویر بزرگ بورس کالا نشان می‌دهد که این بازار همچنان قلب تپنده مبادلات کالایی ایران بوده اما افت ارزش و حجم معاملات در سه‌ماهه اول ۱۴۰۴ هشداری برای بازیگران کلیدی بازار است. پیگیری سیاست‌های تحریک تقاضا، توسعه ابزارهای مالی جدید و بهبود شفافیت می‌تواند در بازگشت رونق به این بازار موثر باشد.
مقایسه عملکرد ۲ بازار
مقایسه عملکرد بورس کالا و بورس انرژی ایران در بازه آذر ۱۴۰۲ تا تیر ۱۴۰۴ نشان می‌دهد که بورس کالا از نظر ارزش، حجم و تنوع معاملات در موقعیت برتری قرار دارد. این برتری هم در ارزش معاملات ریالی و دلاری و هم در حجم دادوستد قابل مشاهده است.
در کل دوره، ارزش معاملات دلاری بورس کالا به طور متوسط سه تا چهار برابر بورس انرژی بوده است. به عنوان مثال، در مهر۱۴۰۳، بورس کالا حدود ۹۴/۲میلیارد دلار معامله ثبت کرد، در حالی که بورس انرژی تنها ۴۰۶میلیون دلار را به ثبت رساند. همین نسبت در ارزش ریالی نیز مشهود است، در همان ماه ارزش معاملات بورس کالا ۸۳۰/۱هزار همت بود و در مقابل بورس انرژی ۲۵۳هزار همت داشت.
در حجم معاملات نیز بورس کالا با میانگین ماهانه حدود ۱۲میلیون تن، به‌مراتب بزرگ‌تر از بورس انرژی با متوسط کمتر از یک میلیون تن بود. حتی در ماه‌هایی که بورس انرژی جهش داشت، مانند اسفند۱۴۰۳، حجم معاملات آن به حدود ۲۹/۲میلیون تن رسید، در حالی که بورس کالا در همان ماه بیش از ۸/۱۲میلیون تن معامله داشت.
با این حال بورس انرژی در برخی مقاطع از پویایی و رشد سریع برخوردار بود. برای مثال در بهار و تابستان ۱۴۰۳، رشد ارزش معاملات این بازار چشمگیر بود؛ نشانه‌ای از افزایش سهم برخی فرآورده‌های نفتی و برق در دادوستدها.
به طور کلی بورس کالا به دلیل سابقه بیشتر، تنوع بیشتر محصولات و حضور پررنگ صنایع مادر مانند فولاد و پتروشیمی، همچنان بازیگر اصلی بازار کالایی ایران است اما بورس انرژی نیز با توسعه ابزارهای مالی و افزایش عرضه‌ها، به ویژه در برخی فصول سال، سهم رو‌به‌رشدی از بازار را به خود اختصاص داده است.
فلزات پیشران بازار کالایی
گروه فلزات و معدنی در اغلب ماه‌های منتهی به تیر۱۴۰۴، نقش پیشتاز بازار بورس کالا را ایفا کرده است. چه از منظر ارزش معاملات و چه حجم عرضه و تقاضا، این گروه با فاصله نسبت به دیگر صنایع در صدر قرار داشته و ستون فقرات بازار کالایی به حساب می‌آید.
ارزش ریالی معاملات این گروه از حدود ۷/۸۱همت در آذر۱۴۰۲ آغاز شد و در اسفند همان سال به بیش از ۱۴۳همت رسید. با ورود به سال ۱۴۰۳، ارزش معاملات نوساناتی داشته اما همچنان در سطوح بالایی حفظ شده است؛ برای مثال در مهرماه۱۴۰۳ به رقم کم‌سابقه ۱۳۲همت و در اسفند۱۴۰۳ به ۱۵۵همت رسید. این روند نشان‌دهنده جریان مستمر نقدینگی در این صنعت است.
در تیرماه ۱۴۰۴ افت محسوسی در ارزش معاملات این گروه ثبت شد، به طوری که ارزش دادوستدها به ۴۰همت کاهش یافت. چنین افتی را می‌توان هم‌راستا با کاهش کلی معاملات در بازارهای کالایی در فصل بهار و تابستان ۱۴۰۴ تفسیر کرد.
از منظر حجم معاملات، در اغلب ماه‌ها فلزات با فاصله زیادی نسبت به سایر گروه‌ها معامله شده‌اند. حجم معاملات در آذر ۱۴۰۲ حدود ۹/۹میلیون تن بود و در دی ماه همان سال به ۸/۱۱میلیون تن رسید. نقطه اوج در مهر ۱۴۰۳ ثبت شد که بیش از ۵/۱۳میلیون تن فلز و مواد معدنی دادوستد شد. حتی در اسفند ۱۴۰۳ نیز معاملات این گروه بیش از ۸/۱۰میلیون تن بود.
در مقابل، حجم عرضه نیز متناسب با تقاضا بوده است. برای نمونه در مهر ۱۴۰۳ بیش از ۶/۳۹میلیون تن کالا از سوی عرضه‌کنندگان در این گروه وارد بازار شد که نزدیک به سه برابر تقاضای ثبت‌شده بود. در آبان ۱۴۰۳ این رقم به ۲/۴۲میلیون تن رسید. حجم بالای عرضه نشانه‌ای از ظرفیت بالای تولید و تمایل به فروش در این صنعت است.
در سوی دیگر، تقاضا نیز همواره در سطوح بالا قرار داشته است. برای مثال، در دی و بهمن ۱۴۰۳ حجم تقاضای این گروه به ترتیب به ۵/۱۵ و ۱/۱۶میلیون تن رسید. در مهر ۱۴۰۳ نیز با ثبت ۱/۱۷میلیون تن تقاضا، بازار با اشتیاق قابل توجهی روبه‌رو بود.
در مجموع گروه فلزات و معدنی در طول بازه ۲۰ماهه مورد بررسی، با قدرت و ثبات، ستون اصلی معاملات بورس کالا باقی مانده است. این گروه ضمن حفظ پیوستگی در عرضه، از ظرفیت بالای جذب نقدینگی و تقاضای مستمر در سمت خریداران برخوردار بوده و نقش تعیین‌کننده‌ای در روند کلی بازار ایفا کرده است.
پتروشیمی‌ها در فراز و فرود
گروه پتروشیمی یکی از گروه‌های مهم بورس کالاست که در بازه آذر ۱۴۰۲ تا تیر ۱۴۰۴، نوسانات ارزش و حجم معاملات قابل توجهی را تجربه کرده است. این نوسانات بازتابی از تغییرات قیمت‌های جهانی، روند تولید داخلی و تصمیمات سیاست‌گذارانه در بازار انرژی و خوراک صنایع پتروشیمی است.
ارزش ریالی معاملات این گروه از ۹/۲۱همت در آذر ۱۴۰۲ آغاز شد و به‌تدریج در مسیر صعودی قرار گرفت. در بهمن ۱۴۰۲ این رقم به ۲۶همت رسید و در دی ۱۴۰۳ جهشی چشمگیر داشت و بیش از ۴۲همت معامله ثبت شد. اوج ارزش معاملات در اسفند ۱۴۰۳ با رقم ۴۶همت رقم خورد که بالاترین عدد ثبت‌شده برای این صنعت در بازه مورد بررسی است.
با آغاز سال ۱۴۰۴ بازار این گروه نیز با افت همراه شد. در تیر ۱۴۰۴ ارزش معاملات پتروشیمی‌ها به حدود ۱۰همت رسید؛ افتی که می‌تواند نشانه‌ای از کاهش قیمت جهانی یا تضعیف تقاضای داخلی برای محصولات پتروشیمی باشد.
در بخش حجم معاملات، روند مشابهی مشاهده می‌شود. از حدود ۷۳۲هزار تن در آذر ۱۴۰۲، حجم معاملات به بیش از ۴۷۰/۱میلیون تن در دی ۱۴۰۳ و ۱۵۶/۲میلیون تن در اسفند رسید. تیر ۱۴۰۴ اما با ثبت تنها ۲۳۴هزار تن، افتی معنادار نسبت به میانگین ماه‌های پیشین داشت.
در بخش حجم عرضه نیز وضعیت متغیر بوده است. به ویژه در آبان ۱۴۰۳ با ثبت ۴/۱۷میلیون تن عرضه، رکوردی خاص برای این گروه رقم خورد. حجم عرضه در دیگر ماه‌ها عمدتا بین ۱/۱ تا ۹/۱میلیون تن در نوسان بوده است.
