رمزارزهای بورسی!
جهان صنعت – صندوق‌های سرمایه‌گذاری مبتنی‌بر بیت‌کوین، به عنوان ابزارهای مالی نوین، طی سال‌های اخیر توانسته‌اند به پل ارتباطی میان بازارهای سنتی مالی و فضای دارایی‌های دیجیتال تبدیل شوند. این صندوق‌ها به سرمایه‌گذاران امکان می‌دهند بدون نیاز به نگهداری مستقیم رمز‌ارزها، در بازار بیت‌کوین مشارکت داشته باشند. به‌عبارتی با خرید واحدهای این صندوق‌ها، افراد در نوسانات قیمتی بیت‌کوین سهیم می‌شوند، بدون آنکه دغدغه‌های فنی، امنیتی و کیف پول دیجیتال را متحمل شوند.سازوکار این صندوق‌ها معمولا به دو شکل اصلی تنظیم می‌شود: یا به‌صورت صندوق‌های مبتنی بر دارایی واقعی که بیت‌کوین فیزیکی نگهداری و براساس آن واحد منتشر می‌کنند، یا صندوق‌های مشتقه که مبتنی بر قراردادهای آتی بیت‌کوین هستند. ایالات‌متحده، کانادا، آلمان، سوییس و سنگاپور از پیشگامان راه‌اندازی این نوع صندوق‌ها بوده‌اند و مدل‌های متنوعی از نظر رگولاتوری و ساختار مالی برای آنها تعریف شده است. در ایران اگرچه بازار رمز‌ارزها همچنان در وضعیت قانونی مبهمی قرار دارد اما گسترش روزافزون علاقه به دارایی‌های دیجیتال و تجربیات بین‌المللی موفق، این سوال را مطرح کرده که آیا می‌توان الگویی بومی برای راه‌اندازی صندوق‌های بیت‌کوین طراحی کرد؟ الگویی که هم پاسخگوی نیاز سرمایه‌گذاران باشد و هم در چارچوب سیاست‌های کلان مالی و پولی کشور عمل کند. این گزارش به بررسی ابعاد مختلف این مساله می‌پردازد.
صندوق بیت‌کوین چیست؟
در سال‌های اخیر، صندوق‌های سرمایه‌گذاری مبتنی‌بر بیت‌کوین به یکی از ابزارهای نوظهور در بازارهای مالی جهانی تبدیل شده‌اند. این صندوق‌ها با هدف تسهیل دسترسی سرمایه‌گذاران به بازار بیت‌کوین طراحی شده‌اند و به‌جای الزام افراد به خرید مستقیم و نگهداری رمزارز، امکان مشارکت غیرمستقیم را فراهم می‌کنند. سرمایه‌گذار با خرید واحدهای این صندوق‌ها، در حقیقت در نوسانات قیمتی بیت‌کوین شریک می‌شود، بدون آنکه درگیر پیچیدگی‌های فنی و امنیتی مرتبط با کیف پول دیجیتال، صرافی‌های رمز‌ارزی یا مسائل نگهداری دارایی شود. صندوق‌های بیت‌کوین در نگاه ساختاری از دو مدل اصلی پیروی می‌کنند: صندوق‌های مبتنی‌بر دارایی واقعی و صندوق‌های مبتنی‌بر قراردادهای مشتقه. در مدل اسپات، صندوق موظف است به اندازه ارزش دارایی‌های خود، بیت‌کوین واقعی خریداری و نگهداری کند و این موضوع باعث پیوند مستقیم قیمت واحدهای صندوق با قیمت لحظه‌ای بیت‌کوین می‌شود. در مقابل در صندوق‌های فیوچرز، صندوق به‌جای خرید بیت‌کوین واقعی، در قراردادهای آتی بیت‌کوین سرمایه‌گذاری می‌کند که معمولا در بازارهای تنظیم‌شده مثل بورس شیکاگو معامله می‌شوند. وجود این دو سازوکار، پاسخگوی سلایق مختلف سرمایه‌گذاری است؛ گروهی به‌دنبال ارزش ذاتی و پوشش در برابر تورم به سمت مدل‌های مبتنی بر دارایی می‌روند و برخی دیگر که رویکردهای فعال‌تر یا کوتاه‌مدت‌تری دارند، مدل‌های مشتقه را ترجیح می‌دهند. در هر دو حالت، صندوق‌های بیت‌کوین توانسته‌اند راهکاری ساده‌تر، قانونی‌تر و امن‌تر برای ورود به بازار پرنوسان رمز‌ارزها ایجاد کنند. در ادامه تجربه کشورهای مختلف در راه‌اندازی این ابزار مالی بررسی خواهد شد.
مدل‌های جهانی صندوق‌ها
صندوق‌های بیت‌کوین در سطح جهانی معمولا در دو مدل اصلی فعالیت می‌کنند: صندوق‌های مبتنی‌بر دارایی واقعی (Spot) و صندوق‌های مبتنی بر قراردادهای آتی (Futures) . در مدل اسپات، صندوق‌ها مستقیما بیت‌کوین واقعی را خریداری و نگهداری می‌کنند و واحدهای قابل معامله آن بر مبنای ارزش خالص دارایی‌ها (NAV) قیمت‌گذاری می‌شود. در مقابل در مدل فیوچرز، صندوق‌ها به‌جای بیت‌کوین واقعی به قراردادهای آتی تکیه دارند و سود و زیان آنها متاثر از نوسانات قراردادهاست. کشورهای مختلف براساس قوانین مالی خود، یکی از این دو مدل یا ترکیبی از آنها را پیاده‌سازی کرده‌اند. انتخاب میان این دو، بستگی به میزان تمایل به ریسک، شفافیت بازار و بلوغ زیرساخت‌های نظارتی هر کشور دارد.
مسیر قانونی در غرب
تجربه کشورهای توسعه‌یافته، به‌ویژه ایالات‌متحده، کانادا، آلمان و سوییس نشان می‌دهد که پذیرش صندوق‌های بیت‌کوین همواره با چالش‌های حقوقی و نظارتی روبه‌رو بوده است. در آمریکا سازمان SEC پس از سال‌ها مقاومت، سرانجام در سال ۲۰۲۴ مجوز نخستین صندوق اسپات بیت‌کوین را صادر کرد؛ رویدادی تاریخی که توجه سرمایه‌گذاران نهادی را به‌‌طور جدی به این ابزار جلب کرد.
کانادا و سوییس از پیشگامان این حوزه بودند و با زیرساخت‌های مالی پیشرفته، امکان راه‌اندازی سریع صندوق‌های مبتنی‌بر دارایی را فراهم کردند. اروپا نیز با تمرکز بر شفافیت مالی و چارچوب‌های ضدپولشویی، رویکرد محتاطانه‌ای در پیش گرفت. در مجموع مسیر کشورهای غربی در پذیرش این صندوق‌ها ترکیبی از احتیاط نظارتی و پاسخ به نیاز بازار بوده است.
مقایسه با صندوق‌های طلا و سهام
صندوق‌های بیت‌کوین از نظر سازوکار سرمایه‌گذاری، شباهت‌هایی با صندوق‌های کالایی طلا دارند اما به‌واسطه ماهیت دیجیتال دارایی پایه، تفاوت‌های فنی و ریسک‌پذیری قابل‌توجهی نیز با آنها دارند. همانطور که صندوق طلا به جای نگهداری فیزیکی توسط سرمایه‌گذار، مالکیت غیرمستقیم طلا را فراهم می‌کند، صندوق بیت‌کوین نیز چنین هدفی را دنبال می‌کند اما برخلاف طلا، بیت‌کوین به‌شدت نوسان‌پذیر است و بازار آن هنوز از ثبات ساختاری برخوردار نیست. در مقایسه با صندوق‌های سهامی، صندوق‌های بیت‌کوین بازدهی بالاتری در دوره‌های صعودی داشته‌اند اما همزمان با ریسک شدیدتر نیز همراه بوده‌اند. تفاوت در نقدشوندگی، پشتوانه فیزیکی و نحوه قیمت‌گذاری از دیگر وجوه تمایز این دو دسته ابزار مالی است.
جای خالی رگولاتوری در ایران
در ایران نبود چارچوب قانونی مشخص برای فعالیت در بازار رمز‌ارزها موجب شده تا هرگونه راه‌اندازی صندوق بیت‌کوین در هاله‌ای از ابهام باقی بماند. در حالی که بسیاری از کشورها با تعیین مقررات دقیق، امکان ایجاد صندوق‌های امن و نظارت‌شده را فراهم کرده‌اند، بازار سرمایه ایران همچنان در انتظار تصمیمی فراگیر در این حوزه است. بانک مرکزی و سازمان بورس تاکنون مواضع متفاوت و بعضا متناقضی درباره فعالیت‌های رمز‌ارزی داشته‌اند. این وضعیت، سرمایه‌گذاران علاقه‌مند به دارایی‌های دیجیتال را یا به بازارهای غیررسمی کشانده یا به سمت صرافی‌های خارجی سوق داده است. نبود رگولاتوری شفاف نه‌تنها مانع ورود سرمایه‌های بزرگ به این حوزه شده بلکه به ریسک‌پذیری بازار نیز دامن زده است. تدوین الگویی بومی، گام نخست برای استفاده ایمن و قانونی از ظرفیت صندوق‌های بیت‌کوینی خواهد بود.
