28 - 04 - 2020
نوستالژی تهران قدیم
قدیمیهای تهران خاطره مشترکی دارند که هر بار سراغش میروند لبخند به لبشان میآید و چشمهاشان برق میزند. «ماشیندودی» شگفتی تهران قدیم بود و معجزه حملونقل. وقتی اولین بار سوت این وسیله غریب در تهران پیچید مردم از دیدن غولی آتشخوار و متحرک به شگفت آمده بودند. سوغات اروپاییها برای آنکه مشتری پیدا کند راهی حرم عبدالعظیم حسنی شد و توانست در خاطره ایرانیها ماندگار شود. حالا پس از ۵۰ و چند سال از برچیدن آخرین ماشیندودی، باقی مانده ریل این وسیله خاطرهانگیز از خیابانهای شهر ری بیرون زده است.
محسن شیخالاسلامی معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی استان تهران با اعلام این خبر توضیح داد: به دنبال انجام عملیات عمرانی در پیادهرو خیابان فداییان اسلام در شهر ری و در مقابل امامزاده، پایههای ریل ماشیندودی دوره قاجار به مساحت حدود ۴۰ متر نمایان شد، بنابراین در نخستین قدم این مسیر و ریلهای مشخص شده باید مرمت شوند و با کمک دستگاههایی مانند شهرداری، ماشیندودی به صورت نمادین در کنار همان پایه قرار گیرد، چون ریل به دست آمده با آن ماشین هویت پیدا میکند.
او با بیان اینکه اثر به دست آمده، هویت صنعتی و مدرنیته شدن تهران است، تاکید کرد: این نقطه میتواند بخشی از هویت حملونقل درونشهری منطقه نیز باشد.
شیخالاسلامی با بیان اینکه دستگاههایی مانند مترو میتوانند در هویت دادن به این منطقه دخیل باشند، افزود: این سازه قدمت صنعت حملونقل ریلی و درونشهری تهران را نشان میدهد که خود بخشی از هویت منطقه است، بنابراین آن باید حفظ شود، بنابراین نخستین قدم این است که آن پایهها حفظ و ریل مرمت شود.
سرآغاز غول آتشخوار
خط آهن ایران، خط آهن تهران به شاه عبدالعظیم حسنی در ری بود که به سال ۱۲۶۱ هجری شمسی مطابق با ۱۸۸۳ میلادی امتیاز آن را مسیو فابیوس بواتال فرانسوی از ناصرالدین شاه دریافت کرد .
بعدها بواتال امتیاز خود را به بلژیکیها فروخت، ابتدا و طبق قراردادی ۹۹ ساله شرکت «آتلیرز د توبیز» وظیفه داشت برنامه گستردهای را در زمینه احداث خط آهن و تراموا در سراسر ایران پیاده کند اما در نهایت به جز خط آهن تهران- شاه عبدالعظیم، خط آهن دیگری تاسیس نشد و تراموا نیز جای خود را به واگن اسبی داد!
زمانی که خط تهران- شاه عبدالعظیم راهاندازی شد اقشار مختلف برای مشاهده این پدیده شگفتانگیز یا غول آتشخوار که هنگام حرکت از تنورهاش بخاری غلیظ برمیخاست و به همین جهت آن را ماشیندودی لقب داده بودند به گار ماشین میآمدند ولی کسی حاضر به سوار شدن بر آن نبود. مهندس بلژیکی وقتی وضع را چنان دید و بازارش را کساد یافت نزد شاه قاجار رفت و جریان را به اطلاع ایشان رساند. ناصرالدینشاه نیز برای از بین بردن ترس و وحشت عمومی دستور داد عدهای از مشهورترین افراد، سرداران و سپهسالاران در حالی که سراپا مسلح بودند در معیت وی با ماشیندودی به حضرت شاه عبدالعظیم بروند تا ترس مردم بریزد.
همچنین نقل است که ناصرالدین شاه قاجار پس از اولین سفرش با قطار ری رو به اطرافیانش میکند و میگوید: «سوار شدن بر ماشیندودی اوقات ما را خوش کرد.» همراهان هم جمله شاه را تصدیق کرده و هیولای آهنی را از آن پس «ماشیندودی» صدا کردند.
اجزای ماشیندودی
ماشیندودی شامل چند بخش بود :
لوکوموتیو یا آتشخانه که در آن لوکوموتیوران مشغول هدایت قطار بود. واگن شاهی به طول ۱۰ متر و عرض ۱/۵ متر که از سه بخش تشکیل میشد.
بخش اول:
آبدارخانه شاهی بود به طول دو متر که مسافران موجود در واگن شاهی به وسیله چای و قلیان پذیرایی میشدند
بخش دوم:
به طول پنج متر که مخصوص رجال تراز اول و صدراعظم وقت بود
بخش سوم:
به طول سه متر که مخصوص شاهان قاجار بود
واگن وزرا و علما
واگن وزرا و علمای تراز اول از دو بخش تشکیل میشد که یکی به طول پنج متر مخصوص مجتهدان بود و جلوی واگن شاهی بسته میشد.
واگنی به طول هفت متر اختصاص به زنان داشت که باید جدای از مردان مسافرت میکردند و هشت واگن به مردان تعلق داشت و همین تعداد هم واگن زمستانی در این خط کار میکرد. همین تعداد هم واگن زمستانی در این خط کار میکرد و هشت واگن مخصوص بار و کالاهای تجارتی بود که جمعا ۳۰ واگن بوده است.
صندلیها
صندلیها همه دارای نیمکت چوبی بود که دو به دو مقابل هم قرار داشت و راهرویی از وسطشان میگذشت و تشکیل کوپهای را میداد و جلو و عقب هر یک از آنها دسته ترمزی برای هر اتاق تعبیه شده بود.
رنگ داخل اتاقها قهوهای و بیرون آنها سبز بود در هر کدام از واگنها مانند واگن اسبی چراغهایی نصب شده بود که یک روی آنها به طرف کوپه زنان و روی دیگرش به سوی اتاق مردان بود.
گار ماشین
مردم به ایستگاههای ماشیندودی گار میگفتند که در واقع واژهای بود فرانسوی برای ایستگاه. ماشیندودی دارای دو ایستگاه بود که ایستگاه مبدا در نزدیکی میدان قیام و پارک کوثر فعلی و ایستگاه مقصد آن نیز در شهرری واقع بود.
مرحوم استاد جعفر شهری در کتاب تهران قدیم خود نقل میکند: این ماشیندودی دو ایستگاه داشت به اسم (گار) که خیابان گارد یا گارد ماشین (خیابان ری از میدان شاه تا شوش) از گار شهری آن کسب نام کرد و گار دیگری در شهرری نرسیده به میدان خیابان حضرتی که عجالتا هر دو تعطیل و متروک هستند.
این گارها هر کدام دارای دو سالن مردانه و زنانه و یک راهرو عریض بودند که تا رسیدن قطار مردها در سالن مردانه و زنها در سالن زنانه جمع میشدند و راهرو آن محل خرید قاقالیلی از جمله تخمه و آجیل و آبنبات، گز و سوهان و امثال آنکه طبقیها و دوغ و گز و شربتیها در آن جمع میشدند و یک اتاق بلیتفروشی که از ترس سارقان و دخلزنها (سارقانی که با تخصص خاص، سر دکاندارها را گرم کرده دخلشان را میزدند. دخل به انواع مختلف از تشتک و گلدان و جعبه و مانند آن بود که روی بساط یا زیر بساط و پیشخوان نهاده در آن پول میریختند) جلوی آن با میلههای ضخیم آهن پوشیده شده تنها دریچه کوچکی بلیتفروش و مسافر را به هم مربوط میکرد.
قیمت بلیت ماشیندودی
بلیت ماشیندودی در ابتدای ورود به ایران و در زمان ناصرالدین شاه سه شاهی قیمت داشت، در زمان مظفرالدین شاه به پنج شاهی و در زمان احمدشاه به هفت شاهی و پس از آن به ۱۰ شاهی رسید. در اواسط پهلوی دوم و پیش از جمعآوری ماشیندودی قیمت بلیت آن ۲/۵ ریال بود.
عاقبت ماشیندودی
ماشیندودی تا اواسط پهلوی دوم یعنی اوایل دهه چهل شمسی دوام آورذ و با توجه به افزایش وسایل نقلیه و خطرات و حوادثی که استفاده از ماشیندودی میآفرید، برای همیشه به تاریخ پیوست.
در حال حاضر از تعداد شش ماشیندودی واردشده به ایران، تنها سه ماشیندودی بر جای مانده است. یکی از این ماشیندودیها، ماشیندودی شماره یک است که در ایستگاه مترو شاه عبدالعظیم قرار دارد. دیگری همین ماشیندودی شماره چهار است که در پارک کوثر میدان قیام قرار گرفته و دیگری که وضعیت مناسبی ندارد در پارک ملت واقع شده و از دیگر ماشیندودیها اطلاعاتی در دست نیست. در خصوص ایستگاههای ماشیندودی نیز خوشبختانه ایستگاه ماشیندودی پارک کوثر میدان قیام حدودا ۲۵ سال پیش مرمت شد و به خانه فرهنگ تغییر کاربری داد ولی ایستگاه ماشیندودی شهرری سالهاست تخریب شده.
لطفاً براي ارسال دیدگاه، ابتدا وارد حساب كاربري خود بشويد