نقطه‌ آغاز تخصص‌گرایی و نادیده‌گرفتن چندتخصص‌گرایان

شروین محمدپور*- نگاهی به تاریخ معاصر آمریکا نشان می‌دهد که گرایش به تک‌تخصص‌گرایی، ریشه در رقابت‌های تکنولوژیک و نظامی میان آمریکا و شوروی سابق دارد. پس از پرتاب ماهواره اسپوتنیک توسط شوروی در اواخر دهه۱۹۵۰، آمریکا به یک شوک عظیمی فرو رفت و تمامی توان خود را در جهت پیشرفت‌های تکنولوژیک و رقابت در فضای بین‌المللی متمرکز کرد. در آن زمان، به‌جای افراد چندتخصص‌گرا، نیاز به تک‌تخصص‌گرایان احساس شد؛ متخصصانی که قادر بودند با غرق‌شدن در یک زمینه خاص به اوج دانش برسند و رقیب شوروی شوند. این رویکرد به‌تدریج در تمامی ساختارهای علمی، صنعتی و حتی آموزشی آمریکا گسترش یافت و افراد چندتخصص‌گرا را به حاشیه راند. درحالی‌که کشورهایی همچون ایران با تاریخ غنی چندتخصص‌گرایی به واسطه الگوبرداری از مدل‌های آموزشی آمریکایی دچار دستکاری فرهنگی غیرمستقیم شدند. کشور ما نیز به واسطه الگوبرداری‌ها و نفوذ آمریکایی‌ها در ساختار آموزشی کشور از گزند تزریق باور تک‌تخصص‌گرایی محض در امان نماند و برخلاف تاریخ علم و فرهنگ این کشور که همگی بر پایه چند تخصص‌گرایی استوار بود، جامعه به شکل کورکورانه‌ای به سمت تک‌تخصص‌گرایی محضِ در خدمت اهداف آمریکا و جهان غرب حرکت کرد و دیگر جایی برای الگوبرداری از افرادی همچون خیام و خواجه نصیرالدین طوسی که نمادهای چند تخصص‌گرایی این کشور بودند، وجود نداشت. این در حالی است که با گذر کمتر از یک قرن با وجود بسیاری از مشکلات امروزی ناشی از نگاه تک‌تخصص‌گرایی محض، مخصوصا در حوزه‌های مدیریتی کشور، برخلاف تصور همچنان جامعه الیت و شبه‌الیت بر طبل تک‌تخصص‌گرایی محض می‌کوبند.
چندتخصص‌گرایان که روزی با افتخار با عنوان «مردان رنسانس» یا «همه‌فن‌حریف‌» شناخته می‌شدند، به مرور به حاشیه رانده شدند. آمریکا با هدف دستیابی به دستاوردهای شوروی تمام منابع خود را بر تربیت و جذب تک‌تخصص‌گرایانی در سراسر جهان از جمله ایران متمرکز کرد که بتوانند به واسطه آن در یک زمینه مشخص (نظامی) به بالاترین حد ممکن برسند. به این ترتیب، جامعه به سمتی پیش رفت که همه‌چیز حول محور تخصص‌های محض و انحصاری چرخید و نگاه جامع‌نگر و بینا‌رشته‌ای روزبه‌روز کمرنگ شد.
دو دیدگاه متضاد در انتخابات ۲۰۲۴
در این انتخابات، کاملا هریس به عنوان نماینده دموکرات‌ها، سعی دارد تا مسیر سیاست‌های دیرینه تک‌تخصص‌گرایی آمریکا را ادامه دهد. دموکرات‌ها به عنوان نماد تک‌تخصص‌گرایی محض، به دنبال آن هستند که منابع علمی و اقتصادی کشور را صرف تربیت متخصصانی در حوزه‌های خاص و محدود کنند. این نگاه، اگرچه ممکن است در کوتاه‌مدت پاسخگوی برخی نیازها باشد اما از سوی دیگر، با توجه به بحران‌های گسترده جهانی، مخاطراتی در پی دارد. چنین رویکردی می‌تواند آمریکا و جهان را با مشکلات اقتصادی شدیدتر و جنگ‌های گسترده‌تری مواجه کند.
در سوی دیگر، ترامپ و جمهوریخواهان با حمایت از چندتخصص‌گرایانی نظیر ایلان‌ماسک، بر اهمیت نگاه چندجانبه‌گرایی تاکید دارند. این کمپین در تلاش است تا بازگشتی به روش‌های متعادل‌تر داشته باشد؛ روش‌هایی که جایگاه چندتخصص‌گرایان را در جامعه به رسمیت بشناسد و به جای نگاهی تک‌بعدی به مسائل، از دانش و مهارت‌های متنوع برای حل مشکلات جهانی استفاده کند. ایلان‌ماسک، به عنوان چهره‌ای شناخته‌شده که در حوزه‌های مختلف از مهندسی و فناوری گرفته تا اقتصاد و حمل‌ونقل، دانش و تجربه درخشانی دارد، با تمام قوا از این رویکرد حمایت می‌کند.
پایان تخصص‌گرایی مطلق در عصر هوش مصنوعی
صرف‌نظر از اینکه نتیجه انتخابات به نفع کدام حزب یا کاندیدا باشد، یک چیز مسلم است؛ جهان دیگر به سمت پایان دوره تک تخصص‌گرایی مطلق پیش می‌رود. در دنیای امروز که ابزارهای هوش مصنوعی در حال توسعه و پیشرفت هستند، دیگر زمان آن رسیده که نقش افراد با تخصص‌های چندگانه پررنگ‌تر شود. هوش مصنوعی با توانایی تحلیل و پردازش سریع و گسترده اطلاعات، خود به ابزاری برای دستیابی به دانش تخصصی تبدیل شده و نیاز به تک‌تخصص‌گرایان محض را کاهش داده است.
در واقع، هوش مصنوعی به تدریج جایگزین بخشی از مهارت‌های تخصصی خواهد شد و انسان نیاز دارد به توانایی‌های بین‌رشته‌ای و چندجانبه خود اتکا کند. در آینده نزدیک دیگر کافی نیست که فردی تنها در یک حوزه خاص متخصص باشد بلکه لازم است با داشتن نگاهی جامع و چندوجهی، بتواند راهکارهای نوآورانه و کارآمدی را برای حل مشکلات پیچیده و چندبعدی دنیای امروز ارائه دهد.
فراخوانی برای آینده: بازگشت به دوران چندتخصص‌گرایان
با توجه به این تغییرات و چالش‌های فراگیر، امروز بیش از هر زمان دیگری به افراد چندتخصص‌گرا نیاز داریم؛ افرادی که می‌توانند با خِرد و نگرشی ژرف، با درکی چندجانبه از مسائل، راهکارهایی عملی و هوشمندانه ارائه دهند. اکنون زمان آن رسیده که افسار دنیای مدرن به دست چندتخصص‌گراها سپرده شود؛ کسانی که با نگاهی کلان‌نگر می‌توانند نه‌تنها به حل مشکلات فوری بپردازند، بلکه زیرساخت‌هایی برای آینده‌ای پایدار و امن بسازند.
انتخابات۲۰۲۴ ایالات متحده، فراتر از رقابتی سیاسی، نمادی از یک نبرد فکری است؛ نبردی که در یک سو باور به تک‌تخصص‌گرایی محض و در سوی دیگر نگاه چندتخصص‌گرا قرار دارد. این جنگ جهانی تخصص‌گرایی، در آینده نزدیک نتیجه‌ای فراتر از سیاست آمریکا در پی خواهد داشت.
* چند تخصص‌گرا و متخصص علوم بینارشته‌ای