فرونشست ایران را فرا گرفت

مهدیه بهارمست- این روزها بحران فرونشست به اماکن تاریخی و تاسیسات اساسی شهر رسیده است. فرونشست‌زمین در ایران و سایر نقاط جهان روندی صعودی دارد که اصلی‌ترین عامل آن برداشت آب‌‌های زیرزمینی است. ورود فرونشست به مرکز زمین ورزشگاه نقش جهان اصفهان، میدان نقش جهان، فرودگاه اصفهان، منطقه 7 شیراز، مناطقی از تهران و کرج و بسیاری از شهر‌های ایران، زنگ خطر جدی فرونشست را به صدا درآورده اما کماکان اقدام جدی و موثری در این زمینه صورت نگرفته است. بررسی‌ها و تحقیقات از وضعیت زمین سست اصفهان حاکی است، در مرکز این استان، فرونشست، عمده مناطق کلانشهر را تحت تاثیر قرار داده است. مطالعات مشاوران شهری و شهرسازان از «زمان طلایی» پنج‌ساله برای این چالش بزرگ حکایت دارد. اگر طی این مدت، جلوی پیشروی فرونشست گرفته نشود، چهار تهدید ثانویه بروز می‌کند. نرخ فرونشست در برخی استان‌‌‌های درگیر این بحران زمینی از جمله تهران، دست‌‌‌کم سه برابر دیگر کشورهاست اما در یک استان کشور، «شدت این پدیده» و «جمعیت تحت خطر»، آن را به ابربحران تبدیل کرده است. بررسی‌‌‌های از روند فرونشست در استان اصفهان نشان می‌‌‌دهد، این استان از بابت «تعداد و مساحت شهرهای درگیر» و همچنین «تراکم جمعیت ساکن»، در ردیف پرخطرترین استان کشور قرار گرفته است به‌طوری که نرخ فرونشست در آن طی حدود شش سال گذشته به پنج ‌برابر مقدار اولیه خود رسیده است. در مناطقی از اصفهان، فرونشست سالانه تا 18سانتیمتر در سال رکورد زده است. نتایج مطالعات شهری با لحاظ «وضعیت خشکسالی» و «روند مصرف آب» در اصفهان نشان می‌‌‌دهد، «پنج‌ سال حیاتی» پیش‌‌‌روی کلانشهر اصفهان و شهرهای حومه قرار دارد. اگر طی پنج سال آینده «روند مصرف آب کشاورزی» محدود شود و امکان «نفوذپذیری سطح زمین برای ورود آب‌‌‌های سطحی به سفره‌‌‌های زیرزمینی» فراهم بیاید و همچنین «برداشت آب از سفره‌‌‌ها» نیز کنترل و در کنار آن، «تقابل استانی» برسر آب‌‌‌های بالادست و پایین‌‌‌دست بین سه استان برطرف شود، ‌‌‌ احتمال بروز چهار بحران ثانویه کاهش خواهد یافت. صنایع به شدت آب‌‌‌بر در این استان فعال است و همچنین دارایی‌‌‌های شهری و ملکی و همچنین توریسم اصفهان، طی سال‌‌‌های آتی تحت خطر «تبعات فرونشست» قرار گرفته است. هنوز در کلانشهر اصفهان باوجود آنکه بیش‌‌‌از 10منطقه در خطر فرونشست قرار دارد، ارزش املاک باوجود ترک و تخریب تدریجی برخی ساختمان‌‌‌ها، ‌‌‌ تحت‌تاثیر قرار نگرفته است اما به گفته کارشناسان اگر «زمان طلایی برای زمین سست اصفهان» رعایت نشود، عوارض آن بروز خواهد کرد. این در حالی است که دلیل نگرانی‌های جدی از افزایش این مخاطره زیست‌محیطی و به‌خطر افتادن زیستگاه‌های شهری بیشتر شده است. از سوی دیگر ایران به‌ دلیل قرار داشتن روی کمربند خشکسالی کره زمین از این آسیب بی‌بهره نیست و نگرانی‌ها در این مورد هر روز جدی‌تر می‌شود. حالا تنها استان ایران که با چالش فرونشست روبه‌رو نبود هم به این لیست اضافه شده است. استان گیلان و ساری هم دچار بحران فرونشست شدند. اگرچه گیلان در ظاهر پرآب‌‌ترین استان کشور به‌‌شمار می‌رود اما آمارها نشان می‌دهد که همان استان هم با مشکلات آبی مواجه است و زمانی مهاجرت از اصفهان به منطقه دیگر اثربخش خواهد بود که منطقه موردنظر، خود شرایط پایداری داشته باشد. جایی که پایدار نیست تفاوت چندانی با وضعیت اصفهان نخواهد داشت و دیر یا زود به سرنوشت اصفهان می‌تواند دچار شود.
۵سال آینده به یک بحران فراگیر می‌رسیم!
علی بیت‌اللهی، مدیر بخش مرکز زلزله‌شناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی درباره گسترش فرونشست اصفهان به «جهان‌صنعت» گفت: فرونشست اصفهان از سال 1397 به این طرف که جریان دائمی زاینده‌رود قطع شده تشدید شده است. به نظر من پرریسک‌ترین شهر ایران از نظر فرونشست زمین، اصفهان است. چشمه تغذیه آب‌های زیرزمینی اصفهان که زاینده‌رود بود، قطع شده و از طرف دیگر کشاورزی و چاه و روش‌های آبیاری قدیمی و کشت‌های آب بر ادامه دارد. به این ترتیب هر سال به طور متوسط یک متر سطح آب زیرزمینی در اصفهان کم می‌شود. فرونشست زمین هم قسمت‌های شمالی زاینده‌رود را که قسمت عمده شهر را دربر می‌گیرد پوشش داده است. هرچقدر به سمت شمال شهر از جمله حبیب‌آباد و دولت‌آباد حرکت کنیم، فرونشست بیشتری را مشاهده می‌کنیم.
وی در رابطه با بیشترین میزان فرونشست در اصفهان افزود: بیشترین عدد فرونشست در اصفهان 15‌سانتیمتر در سال است که نزدیک به 385‌مرکز آموزشی از جمله مدارس و دانشگاه و موسسات آموزشی را در پهنه فرونشست قرار داده است. 280‌مسجد در معرض فرونشست هستند که برخی از این اماکن، دارای قدمت تاریخی‌اند. بسیاری از آثار تاریخی اصفهان از جمله میدان نقش‌جهان، با وقوع فرونشست و استمرار آن، در برخی اضلاع این میدان، ترک‌ها و شکاف‌های متعددی مشاهده شده است. ما گزارش‌های متعددی درخصوص این پدیده منتشر کردیم. در قسمت محدوده استادیوم نقش جهان، این قضیه مربوط به سه سال قبل است. به دلیل وجود خاک‌های واگرا در شمال اصفهان، شکاف‌های ناشی از فرونشست زمین، در آن مشاهده و ثبت شده است.
بیت‌اللهی افزود: 11 استان کشور، بالای 10سانتیمتر فرونشست در سال دارند که بسیار عدد بزرگی است. این اعداد از نظر مهندسی بسیار خطرناک هستند اما ظاهرا به اعداد بزرگ در زمینه فرونشست عادت کردیم. قسمت ناراحت‌کننده این است که تاکنون اقدام کنترلی برای کاهش نرخ فرونشست زمین که نتیجه مشهودی داشته باشد دیده نمی‌شود. در 5 تا 10‌سال آینده به یک بحران فراگیر می‌رسیم که برای اقدام دیر است. الان لحظات حساسی را می‌گذرانیم. دولت چهاردهم باید نسبت به این موضوع توجه ویژه داشته باشد.
مدیر بخش مرکز زلزله‌شناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، درباره فرونشست در شیراز، مشهد و تهران گفت: نمونه مشابه اصفهان با آن سطح گسترده از فرونشست نداریم. در این خصوص در معرض قرار‌گیری اصفهان بسیار بالاست. اثر فرونشست و توسعه فرونشست در کلانشهر‌های تهران شامل مناطق 17-18-19-10-11می‌شود. در شمال غربی مشهد هم نمونه‌هایی داریم. در شیراز به علت کاهش سطح آب مهارلو، محدوده جنوب شرقی شیراز یعنی منطقه 7 شهر تحت تاثیر فرونشست قرار گرفته است. در استان فارس، شهر‌هایی مانند مرودشت و داراب، نرخ بالای فرونشست زمین دارند. بیشترین عدد فرونشست مربوط به رفسنجان و محدوده بهرمان است که نرخ آن بالای 38‌سانتیمتر در سال است. این عدد بسیار بسیار وحشتناک است. به طور کلی به جز استان گیلان که اثرات فرونشستی به صورت ملموس و مشهود در آن به ثبت نرسیده است، در تمامی استان‌های کشور، فرونشست زمین را تجربه می‌کنیم.
افزایش تحرک در گسل‌های زلزله تهران
مهدی زارع، زلزله‌شناس و استاد پژوهشکده زلزله‌شناسی، در مورد آخرین گزارش‌ها در مورد فرونشست‌ زمین در استان‌های شمالی و همچنین فعالیت گسل‌های زلزله تهران به «جهان‌صنعت» گفت: بیشتر فرونشست ایران به‌نواحی مرکزی بازمی‌گردد آن هم به این دلیل که بیشترین برداشت آب از دشت‌ها مربوط به این منطقه است. در ماه‌ها و سال‌های اخیر گزارش‌هایی به دست ما رسیده که نشان می‌دهد اکثر استان‌ها به‌ویژه استان‌های شمالی با چالش فرونشست دست به گریبان هستند.
وی افزود: تا سال گذشته «گیلان» تنها استانی بود که با این چالش روبه‌رو نبود ولی اخیرا این استان هم وارد فهرست شده است. فرونشست در این استان تایید شده است. اکنون می‌توانیم بگوییم که همه استان‌ها با چالش فرونشست روبه‌رو هستند. موضوع فرونشست در استان‌های شمالی نسبت به استان‌های تهران، سمنان، اصفهان، فارس کمتر است.
زارع ادامه داد: عقب‌نشینی دریای مازندان باعث فرونشست در استان‌های شمالی شده است. مناطق شهری بزرگ مانند «رشت» و «ساری» با افزایش برداشت آب در سال‌های خشکسالی، مشاهده می‌کنیم که فرونشست در حال افزایش است. سالانه در مناطق شهری استان‌های مازندران و گلستان مشاهده می‌کنیم که چند سانت فرونشست گزارش می‌شود. او بیان کرد: فرونشست زمین یک پدیده سطحی است ولی زلزله‌های متوسط و بزرگ به ژرف‌های بیشتری مربوط می‌شود. این می‌رساند که دو موضوع مختلف را از نظر عمق بررسی می‌کنیم. زلزله‌های بالای سه ‌ریشتر مربوط به اعماق بیش از چهار ‌کیلومتر است ولی در مناطقی که برداشت آب افزایش پیدا می‌کند، فرونشست و زلزله بیشتر رخ می‌دهد. فرونشست زمین گسل‌ها را تحریک می‌کند در واقع زلزله‌ها را تا ۲۰‌سال جلوتر می‌اندازد. گسل‌های تهران در ماه‌های اخیر فعال بوده‌اند ولی در یک‌سال گذشته بالای چهار ‌ریشتر اعلام نشده است. دو ‌زلزله به بزرگی چهار ‌ریشتر در منطقه غرب البرز مرکزی و منطقه گرمسار طی هفته‌های گذشته گزارش شده است. زلزله‌های کم شدتی هم گزارش شده که نشان می‌دهد گسل‌های تهران فعال هستند و تحرکاتی دارند. روی گسل‌ دشت‌های ورامین و شهریار گروهی از زلزله‌های کوچک را که روبه افزایش هستند مشاهده می‌کنیم. بررسی‌ها نشان می‌دهد که تحرکات این گسل‌ها در سال‌های اخیر بیشتر هم شده است. در آینده فرونشست زمین و برداشت‌های آبی باعث افزایش تعداد زلزله‌ها می‌شود.