شهر گودال‌های ناگهانی

مهدیه بهارمست- هنوز علت فرونشست خیابان ونک مشخص نشده بود که گودال ناگهانی تازه‌ای در تهران به وجود آمد. ۵‌مرداد امسال بود که ترکیدگی لوله آب در خیابان برزیل باعث آب شستگی در خیابان ولیعصر محدوده توانیر و شکست آسفالت و ریزش در محدوده جنوب به شمال خیابان ولیعصر قبل از تقاطع پل شهید همت شد. بر اساس مطالعات محققان حوزه مخاطرات، در سطح شهر تهران از سال ۹۶ تاکنون ۱۰ فروریزش مهم از شهران تا میدان حر و سه‌راه خیام رخ داده که عمده دلیل این پدیده‌ها نشت آب به دلیل فرسودگی خطوط توزیع، عدم خاکریزی صحیح در مسیر لوله‌ها، جنس نامناسب قطعات و اتصالات و لوله‌ها بوده است. چند روز پیش هم ترکیدگی لوله آب باعث نشست زمین در محله چیدز شد. جلال ملکی، سخنگوی سازمان آتش‌نشانی و خدمات ایمنی شهر تهران درباره جزئیات این حادثه به رسانه‌ها گفته: عصر جمعه گذشته یک مورد حادثه نشست زمین به‌ آدرس چیذر، خیابان کلهر، امامزاده اسماعیل به سامانه ۱۲۵ اعلام شد و بلافاصله سه ایستگاه به محل حادثه اعزام شدند. آتش‌نشانان در محل مشاهده کردند که در کنارگذر امامزاده اسماعیل، زمین ریزش‌هایی پیدا کرده و مشخص بود که این ریزش‌ها در خیابان اصلی نیز صورت گرفته است به همین دلیل همکاران من در ابتدا تردد در این محل را ممنوع کرده و چند ساختمان اطراف را نیز تخلیه کردند. به گفته سخنگوی سازمان آتش‌نشانی و خدمات ایمنی شهر تهران در انتهای گودال ایجاد شده، مقدار زیادی آب جمع شده بود که به‌گفته عوامل سازمان آب، لوله‌ها مسدود شده است و هنوز منبع این آب مشخص نیست. دو بیل مکانیکی در حال کار به‌روی گودال هستند و عملیات تعمیر گودال ادامه دارد. این حادثه مصدومی نداشت و محل برای بررسی‌های بیشتر به عوامل شهرداری تحویل داده شده است. معاون عملیات سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران هم به حضور شهردار تهران در محل حادثه اشاره کرده و گفته بود: مسیر حرکتی آب و مسیر احتمالی قنوات که دلیل این فروریزش بوده توسط دستگاه‌های مانیتورینگ در حال بررسی است و کارشناسان مشغول ارزیابی وضعیت هستند. دیروز نیز احمد علوی، عضو شورای شهر تهران علت اصلی حادثه نشست زمین در کنار امامزاده اسماعیل در چیذر را ترکیدگی یکی از لوله‌های اصلی آب منطقه عنوان می‌کند. به گفته علوی، ابتدا تصور این بود که نشت آب، فرونشست یا مربوط به قنات‌ها باشد که این‌گونه نبود و علت حادثه ترکیدگی یکی از لوله‌های اصلی آب منطقه بود که متاسفانه به علت اینکه لوله اصلی بود آب زیادی به سطح منطقه آزاد کرد.
حادثه چیذر فرونشست زمین نبود
البته مهدی چمران، رییس شورای شهر تهران هم دیروز پیش از آغاز دویست‌وهفتادوششمین جلسه علنی شورای شهر تهران در جمع خبرنگاران و در تشریح دستور جلسه شورای شهر اظهار کرد: فرونشست به علت آسیب‌دیدگی لوله و نشت و تخریب دیوار موجود در محل اتفاق افتاده و بحث فرونشست زمین مطرح نیست و نشست بر اثر نفوذ آب است.
وی افزود: فرونشست تنها در تهران نیست بلکه در کل کشور است. در منطقه‌۱۸ و دیگر مناطق فرونشست باید بررسی شود.
پهن شدن قنات‌ها و تاثیر ارتعاشات محیطی و ترافیک
این در حالی است که علی بیت‌اللهی، مدیر بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با هشدار به عواقب فرونشست زمین در تهران به «جهان‌صنعت» گفت: پدیده فروریزش زمین و ایجاد فروچاله‌های متعدد در سطح معابر و در مجاورت ساختمان‌ها و خطرات و ریسک‌های این پدیده در تهران سابقه‌دار است. در اواسط دهه‌۹۰ فروریزش بزرگ منطقه شهران را داشتیم و سپس در خیابان پیامبر، میدان قیام، میدان محمدیه، خیابان مولوی روبه‌روی بیمارستان اکبرآبادی سه‌راه خیام، ضلع شمالی میدان انقلاب و میدان ونک به صورت موضعی و در ابعاد کوچک در نواحی شمال و جنوب تهران، این پدیده رخ داده و یک پتانسیل خطر عمده در شهر تهران تلقی می‌شود. به نظر من یکی از دلایل اصلی وقوع این پدیده، وجود رشته قنات‌های متعدد رها شده در زیر سطح زمین تهران است. طول رشته قنات‌های شناسایی شده و به نقشه در آمده در شهر تهران حدود ۶۰۰‌کیلومتر است و برآورد می‌شود که معادل همین طول نیز رشته قنات‌های ناشناخته در شهر تهران وجود دارد که زیر ساختمان‌ها و زیر خاک به مرور زمان مدفون شده درحالی که تونل‌های این قنات‌ها مثل سابق وجود دارد و یک خطر بالقوه است.
وی افزود: در یک پیمایشی که بر همین رشته قنات‌های تهران داشتم، معلوم شد که از سمت شرق به غرب شهر تهران، هر ۵۰۰‌متر یک رشته قنات داریم و حدود ۵۰‌هزار حلقه چاه قنات هم شناسایی شده و به همین تعداد نیز حلقه چاه مدفون در شهر تهران وجود دارد. این قنات‌ها در آن زمانی که تهران عمدتا اطراف ری متمرکز بود، فعال بود ولی رشد ناموزون و ناگهانی تهران موجب شد که این رشته‌های حفرات متعدد، در زیر ساختمان‌ها و خاکبرداری‌ها و خاکریزی‌ها مدفون شود که این وضع متاسفانه گواهی بر رشد ناموزون تهران است. تمام زمین‌هایی که از آب این قنوات استفاده می‌کردند، تبدیل به ساختمان شدند و قنات‌ها که زمانی مالک خصوصی داشتند و به دلیل نقش بسیار مهمی که برای اراضی باغات و زراعی داشتند، توسط مالکان نگهداری می‌شدند، رها شدند. امروز این قنوات از نظر حقوقی، مالکیت حقیقی دارند ولی از نظر واقعی در سطح زمین بلاصاحب و رها شده‌اند.
بیت‌اللهی بیان کرد: تونل‌های زیرسطحی و نزدیک به سطح زمین این قنوات رهاشده در اقصی نقاط شهر تهران، یک پتانسیل خطر ایجاد کرده چراکه با گودبرداری‌های ساختمانی، رشته قنات‌ها قطع و به صورت غیراصولی مسدود می‌شوند در حالی که در زمان بارندگی، آب درون این رشته قنات‌ها جریان پیدا می‌کند اما در مسیر جریان خود به مانع ساختمانی و زیرزمین‌ها و دیواره‌های مستحدثات برخورد کرده و به اصطلاح پشته می‌کند و جمع می‌شود. این آب، زیر سطح زمین راه خودش را باز می‌کند و در همین مسیر، دوباره حفره‌های متعددی در زیر زمین ایجاد می‌شود که بر اثر ترافیک و ارتعاشات محیطی، سقف این حفره‌های زیر سطحی، ریزش کرده و این حفره‌ها کم‌کم به سطح زمین نزدیک می‌شوند تا درنهایت در یک فاصله نزدیک به سطح، به ‌طور ناگهانی فروریزش‌های متعددی ایجاد می‌کنند که نمونه‌های بسیار زیادی از این فروریزش‌ها را در تهران شاهدیم و آخرین نمونه هم ۱۱ آبان امسال در حوالی خیابان کلهر در حوالی امامزاده اسماعیل چیذر رخ داد.
او ادامه داد: البته من در مورد ارتباط دقیق این فروریزش با قنات، تحقیق میدانی نداشتم ولی می‌تواند به عنوان یکی از احتمالات مطرح باشد چون بالادست محل حادثه، یک رشته قنات ۹۰۰‌متری از بلوار اندرزگو از شمال به سمت بزرگراه صدر و به سمت جنوب امتداد دارد که باید نقش این قنات در این حادثه بررسی شود. ضرورت دارد درخصوص صیانت از قنات‌ها و آب شستگی‌های ناشی از نشت آب از لوله‌های آب شرب تهران و همچنین گودبرداری‌ها و اثرات مکشی آنها بر آب و ایجاد فروریزش تمرکز شود چون شهر تهران و آبرفت‌های تهران مستعد فروریزش‌های متعدد هستند. یکی دیگر از دلایل فروریزش‌ها در شهر تهران، آب شستگی‌های ناشی از نشت پرفشار آب از لوله‌کشی آب شرب تهران است که طبق بررسی‌های ما، فروریزش اخیر در میدان ونک، فروریزش در ضلع شمالی میدان انقلاب و همچنین فروریزش خیابان مولوی روبه‌روی بیمارستان اکبرآبادی بر اثر نشت پرفشار آب از لوله‌های آب شرب اتفاق افتاد چون این نشت، موجب آب شستگی زیر سطحی و ایجاد حفره در زیرزمین می‌شود که این حفره‌ها با ترافیک و ارتعاشات محیطی ریزش می‌کند و ممکن است فروچاله‌های خطرزایی در زمین و در سطح معابر ایجاد کند. تا امروز، فروریزش‌های متعدد تهران چهار قربانی گرفته است؛ یک آتش‌نشان و یک کارگر که در حادثه فروریزش میدان قیام، زیر تلی از خاک دفن شدند و حادثه شهران هم دو قربانی داشت. تعدد قنات‌ها و تعدد حفرات متعدد زیر خاک شهر تهران، یک خطر جدی را به ما گوشزد می‌کند و احتمال تلفات انسانی در صورت وقوع فروریزش در زمان اوج ترافیک یا تراکم جمعیتی در یک منطقه بسیار زیاد خواهد بود.
مدیر بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با اشاره به عملیات عمرانی که در این محدوده درحال انجام است، گفت:‌ سه دلیل می‌تواند عامل بروز این فروریزش‌های سطحی در خیابان کلهر در محله چیذر باشد که یکی از دلایل اصلی وجود رشته قنات‌هایی است که از سمت شمال به جنوب یعنی از سمت بلوار اندرزگو به سمت بزرگراه صدر (یک رشته قنات حدود ۹۰۰‌متری‌) به جنوب امتداد دارند.
وی افزود: درخصوص زون‌های مستعد فروریزش زمین و قنات‌های موجد فروریزش، هم در شهر تهران و هم در کل کشور با یک نقص حقوقی مواجهیم. طبق اسناد، مالکیت قنات‌ها شخصی و حقیقی است و در زمان‌های قدیم، هر رشته قنات به نام یک شخص بوده و صاحب داشته و به دلیل ارزشمندی آب قنات، از این رشته قنات‌ها نگهداری می‌شده است. در زمان‌های قدیم، این رشته قنات‌ها در مناطق خارج از محدوده مسکونی واقع شده بود ولی امروز در تمام شهر با ساخت‌و‌ساز مواجهیم در حالی که مالکیت قنات‌ها همچنان به نام همان اشخاصی است که امروز در قید حیات نیستند و حتی نواده‌هایشان هم از دنیا رفته‌اند و قنات هم از حیز‌انتفاع خارج و رها شده و حتی باغات و زمین‌های زراعی اطراف ری و تهران هم به ساختمان مسکونی و غیرمسکونی تبدیل شده در حالی که هیچ تکلیف قانونی هم ایجاد نشده که یک دستگاه اجرایی مثل شهرداری و وزارت نیرو، مسوولیت نگهداری و حفظ حریم این قنات‌ها و ضوابط ساخت‌وساز مرتبط با وجود این رشته قنات‌ها را عهده‌دار شود. امروز بسیاری از قنات‌های دارای آب در آبیاری فضای سبز شهری یا حتی در محوطه دانشگاه‌ها یا بعضی ادارات دولتی مورد استفاده قرار می‌گیرند ولی به دلیل همین نقص قانونی، وقتی این قنات‌ها دچار خرابی می‌شوند هیچ مسوول حقوقی برای نگهداری از این قنات‌ها وجود ندارد. به نظر من، در تهران مهم‌ترین اولویت برای کاهش فروریزش‌های زمین، تعیین‌تکلیف مسوولیت نگهداری قنوات است و البته ذی‌صلاح‌ترین ارگان برای این مسوولیت هم شهرداری تهران است چون هم از آب قنات برای آبیاری فضای سبز استفاده می‌کند و هم از نظر حاکمیتی، امکان و قدرت کنترل و نگهداری قنوات را دارد. لازم است که برای استحکام این قنوات هزینه‌هایی صرف شود که متاسفانه تا امروز چنین هزینه‌ای اختصاص داده نشده و وضعیت قنات‌ها دچار بلاتکلیفی است.