بمب ساعتی زیر پای ایران!

گروه مسکن- فرونشست زمین یکی از چالش‌های زیست‌محیطی و ژئوتکنیکی جدی در ایران است که به‌طور مستقیم با کاهش سطح آب‌های زیرزمینی ارتباط دارد. این پدیده که از اوایل دهه۵۰ خورشیدی مشاهده شده، در دهه‌های اخیر به‌دلیل برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی، خشکسالی و تغییرات اقلیمی شدت یافته است. استان‌هایی مانند کرمان، اصفهان، تهران، البرز، فارس و خراسان رضوی بیشترین میزان فرونشست را تجربه کرده‌اند. این پدیده علاوه‌بر تاثیرات زیست‌محیطی، زیرساخت‌ها و سکونتگاه‌های شهری و روستایی را نیز به‌شدت تحت‌تاثیر قرار داده است.
تاثیرات فرونشست بر زیرساخت‌ها
فرونشست زمین باعث ایجاد ترک‌های عمیق در سطح جاده‌ها و بزرگراه‌ها می‌شود که می‌تواند منجر‌به افزایش حوادث رانندگی و هزینه‌های نگهداری و ترمیم شود. در خطوط راه‌آهن، این پدیده باعث ناهمواری ریل‌ها، کاهش ایمنی حرکت قطارها و حتی خروج از ریل در موارد حاد می‌شود.
باندهای فرودگاه‌ها نیز در معرض نشست‌های نامتقارن قرار دارند که می‌تواند منجربه خطرات جدی برای پروازها شود. لوله‌های انتقال آب و فاضلاب، به‌دلیل تغییرات ناگهانی سطح زمین دچار شکستگی و نشت می‌شوند که منجربه اتلاف منابع آبی، آلودگی محیط‌زیست و افزایش هزینه‌های تعمیر و نگهداری می‌شود.
شبکه‌های گاز شهری نیز در معرض ترک‌خوردگی و نشت قرار دارند که خطر انفجار و آتش‌سوزی را به‌همراه دارد.
شبکه برق، به‌ویژه دکل‌های انتقال نیرو، در مناطق فرونشست‌زده ممکن است دچار واژگونی یا نشست‌های نامتقارن شوند که موجب قطعی برق و خسارات سنگین اقتصادی می‌شود.
باید توجه داشت نشست نامتقارن زمین موجب ترک‌خوردگی دیوارها، شکاف در پی ساختمان‌ها و حتی تخریب کامل برخی سازه‌ها می‌شود.
مناطق تاریخی و بناهای میراثی که عمدتا دارای پی‌های ضعیف‌تری هستند، بیشترین آسیب را از این پدیده متحمل می‌شوند. نمونه‌های متعددی از تخریب خانه‌های تاریخی در اصفهان، کاشان و یزد به‌دلیل فرونشست گزارش شده است.
در شهرهای بزرگ، ساختمان‌های بلند و برج‌ها که وزن زیادی به زمین تحمیل می‌کنند، در معرض خطر بیشتری قرار دارند.
تاثیرات فرونشست بر سکونتگاه‌ها
در شهرهای بزرگ مانند تهران و اصفهان، فرونشست زمین باعث ناپایداری خاک و کاهش ایمنی ساختمان‌ها شده است. مناطق جنوب و جنوب غرب تهران، به‌ویژه در اطراف فرودگاه امام خمینی و دشت ورامین، از جمله مناطق با خطر بالای فرونشست محسوب می‌شوند.
در نواحی روستایی، کاهش سطح آب‌های زیرزمینی باعث نشست‌های نامتقارن زمین و ترک‌خوردگی خانه‌های گلی و آجری شده است که امنیت جانی و مالی ساکنان را به خطر می‌اندازد.
باید توجه داشت که سکونتگاه‌هایی که در معرض شدید فرونشست قرار دارند، به‌مرور غیرقابل سکونت شده و ساکنان آنها مجبور به ترک خانه‌های خود و مهاجرت به شهرهای دیگر می‌شوند.
این مهاجرت‌ها موجب افزایش تراکم در شهرهای بزرگ و حاشیه‌نشینی می‌شود که خود چالش‌های اجتماعی و اقتصادی متعددی را در پی دارد. در مناطق کشاورزی مانند دشت‌های اصفهان، کرمان و خراسان نیز فرونشست زمین موجب کاهش حاصلخیزی خاک، تخریب کانال‌های آبیاری و کاهش بهره‌وری تولیدات کشاورزی شده است.
خسارت به زمین‌های زراعی، مهاجرت کشاورزان و کاهش تولید محصولات، امنیت غذایی و اشتغال را در این مناطق تهدید می‌کند.
فرونشست زمین یکی از بحران‌های زیست‌محیطی و زیرساختی جدی در ایران است که امنیت جانی، اقتصادی و اجتماعی میلیون‌ها نفر را تهدید می‌کند. تاثیرات مخرب این پدیده بر زیرساخت‌ها، سکونتگاه‌ها و بخش کشاورزی، ضرورت اقدامات فوری و برنامه‌ریزی بلندمدت برای کنترل و کاهش آن را بیش از پیش آشکار می‌سازد. در صورت عدم مدیریت صحیح، خسارات ناشی از فرونشست می‌تواند به سطحی برسد که جبران آن غیرممکن باشد.
کاهش سطح آب‌های زیرزمینی، عامل اصلی فرونشست زمین
در همین خصوص رییس بخش زلزله‌شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی از فرونشست زمین در ایران به‌دلیل کاهش سطح آب‌های زیرزمینی که به یکی‌ از بحران‌های جدی زیست‌محیطی کشور تبدیل شده، خبر داد.
علی بیت‌اللهی، رییس بخش زلزله‌شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با بیان اینکه فرونشست زمین در ایران به دلیل کاهش سطح آب‌های زیرزمینی به یکی از بحران‌های جدی زیست‌محیطی کشور تبدیل شده است، اظهار کرد: این پدیده از اوایل دهه۵۰ خورشیدی مشاهده شده و از دهه۷۰ با کاهش ناگهانی و شدید منابع آب زیرزمینی شدت گرفته است.
بیت‌اللهی با بیان اینکه تاکنون نزدیک به ۱۴۰میلیارد متر مکعب از منابع آب زیرزمینی کشور از دست رفته است، افزود: کاهش سطح آب زیرزمینی باعث فشرده‌شدن لایه‌های خاک و نشست زمین شده است، این مساله به‌دلیل افزایش تعداد چاه‌های آب که تعداد آنها به حدود یک‌میلیون حلقه برآورد می‌شود، تشدید شده است.
رییس بخش زلزله‌شناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با اشاره به گستردگی بحران فرونشست زمین، به مهر گفت: براساس داده‌های پردازش‌شده، تمامی استان‌های کشور با این بحران روبه‌رو هستند.
بیشترین وسعت فرونشست در استان کرمان گزارش شده و استان‌های البرز، تهران، اصفهان، خراسان رضوی، فارس و حتی استان‌های پربارشی مانند گلستان و مازندران نیز از این پدیده در امان نبودند، تنها استان گیلان شدت کمتری از فرونشست را تجربه کرده است.
خطر فرونشست زمین در ۴۰۰ شهر ایران
بیت‌اللهی هشدار داد که بیش از ۴۰۰ شهر ایران، از جمله کلان‌شهرهایی مانند تهران، اصفهان، مشهد و شیراز، در پهنه‌های پرخطر فرونشست زمین قرار دارند. علاوه‌بر این، خطوط جاده‌ای و ریلی، خطوط انتقال نفت و گاز، شریان‌های حیاتی برق و آثار تاریخی و فرهنگی کشور نیز در معرض آسیب جدی هستند.
نیاز به عزم جدی در مدیریت بحران
رییس بخش زلزله‌شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در خصوص راهکارهای مقابله با این بحران گفت: فرونشست زمین عمدتا ناشی از برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی است که می‌توان با اجرای اقداماتی مانند اصلاح روش‌های آبیاری، مدیریت کشت محصولات کشاورزی، تغذیه مصنوعی آبخوان‌ها، کنترل چاه‌های غیرمجاز و بازنگری در مکان‌یابی صنایع آب‌بر آن را کنترل کرد.
او در پایان تاکید کرد: بحران فرونشست زمین در ایران با عزم و مدیریت جدی قابل کنترل است، کشورهای دیگری که با این مشکل روبه‌رو بودند، توانسته‌اند نرخ فرونشست زمین را به صفر برسانند. اجرای سیاست‌های موثر در زمینه کاهش مصرف آب و نظارت بر برداشت‌ها، می‌تواند ایران را نیز از این بحران نجات دهد؛ با این حال، نبود اقدامات ملموس و پیگیری‌های مسوولانه، این پدیده را به یکی از چالش‌های مداوم و نگران‌کننده کشور تبدیل کرده است.