اقتصاد شكننده گردشگری

نادر نینوایی- گردشگری در جهان به سبب ارزآوری و درآمدزایی بالا و نیز به سبب تاثیر بسزایی که در ایجاد اشتغال دارد، بسیار مورد توجه است و دولت‌ها همواره در سیاستگذاری‌هایشان به آن توجه ویژه‌ای دارند.
ترکیه با تمرکز بر صنعت گردشگری خود توانسته در سال گذشته میلادی با پذیرش 5/56میلیون گردشگر طی یک‌سال، در میان ۱۰ کشور برتر جهان در زمینه گردشگری قرار گیرد و 3/54‌میلیارد دلار از این صنعت درآمد کسب کند که این میزان از کل درآمد نفتی ایران بیشتر است.
درآمد گردشگری امارات متحده عربی نیز در سال 2023 میلادی ۵۲‌میلیارد دلار به ثبت رسیده که موجب شده درآمد این کشور کوچک حاشیه خلیج‌فارس نیز از محل گردشگری حتی از درآمد نفتی حدودا ۲۷‌میلیارد دلاری ایران بیشتر باشد.
درآمد گردشگری ایران طی دو سال گذشته و در زمان تصدی دولت سیزدهم اما 7/8‌میلیارد دلار بوده است و این یعنی درآمد هرسال به صورت تقریبی 3/4‌میلیارد دلار برآورد می‌شود؛ این رقم اما کمتر از یک‌دهم درآمد هر یک از دو کشور همسایه یعنی ترکیه و امارات متحده عربی از محل گردشگری است.
آنطورکه یکی از اعضای جامعه راهنمایان ایرانگردی و جهانگردی که حدود 30سال است در صنعت گردشگری فعالیت دارد به «جهان‌صنعت» گفته مجموعه‌ای از عوامل اقتصادی و سیاسی و البته کم‌توجهی به صنعت گردشگری در اسناد بالادستی نظیر برنامه‌های توسعه از جمله عوامل شکل‌گیری این اقتصاد شکننده در صنعت گردشگری ایران است.
چالش‌های اقتصادی گردشگری ایران
مجتبی برزویی، عضو جامعه راهنمایان ایرانگردی و جهانگردی در خصوص وضعیت امروز اقتصاد گردشگری ایران به «جهان‌صنعت» گفت: جدای از مسائل سیاسی باید در نظر داشت که گردشگری یک پدیده اقتصادی است اما متاسفانه در کشور ما به گردشگری از لحاظ اقتصادی آنطورکه باید و شاید اهمیت داده نمی‌شود. تقریبا از بیش از 200 کشوری که در جهان وجود دارد، حدود 160 مورد آنها پنج منبع ارزی اصلی دارند که یکی از آنها ارز ناشی از گردشگران ورودی به کشورشان است. معمولا کشورها در برنامه‌های چندساله‌ای که دارند، گردشگری جایگاه مشخصی داشته و بانک مرکزی کشورها نیز خیلی به گردشگری اهتمام دارد و به وزارتخانه‌ها تکلیف می‌کند که به این حوزه کمک کنند. در ایران اما در قانون اساسی و در برنامه‌های پنج‌ساله توسعه و در برنامه چشم‌انداز 20‌ساله، چندان توجهی به گردشگری نشده است. بانک مرکزی نیز هر سال که برنامه‌ریزی می‌کند، گردشگری و ارز ناشی از آن را لحاظ نکرده و اینطور برآورد نمی‌کند که این بخش درآمدی داشته باشد. بنابراین در برنامه‌ریزی‌ها به حوزه گردشگری کم‌توجهی می‌شود و اقتصاددانان کشور به گردشگری به اندازه کافی اهمیت نمی‌دهند و احساس می‌کنند که گردشگری ارزآوری ندارد و برای آن برنامه‌ریزی منسجم و اثر‌گذاری هم نمی‌شود.
وی افزود: در سال‌های پیش از کرونا یک نوع گردشگری نیمه‌جانی با تلاش بخش خصوصی به وجود آمد که بیشتر متکی به ایرانیان دوتابعیتی بود. در واقع ایرانیان دوتابعیتی مقیم کشورهای خارجی که حتی شاید حوزه فعالیتشان نامرتبط با گردشگری بود، به صورت محدود برنامه‌ریزی کرده و با همکاری آژانس‌های داخلی، تعداد محدودی گردشگر را به کشور می‌آوردند. در واقع یک گردشگری خاص، شکننده و محدودی در این دوران شکل گرفت. درنتیجه رونق گردشگری در این دوران در یک مقیاس بسیار محدودی وجود داشت. بعد از بحران کرونا و بحران‌های اقتصادی کشور اما این جریان نیز بسیار محدود شد.
گران‌بودن تورهای گردشگری ایران
برزویی ضمن تاکید بر گران بودن تورهای گردشگری ایران گفت: مسیر گردشگری را اشتباه رفته‌ایم. روس‌ها با هزینه‌های بسیار کمتر از سفر به ایران، هواپیما چارتر کرده و هتل گرفته و به مقاصدی نظیر «شرم‌الشیخ» می‌روند و در صورت استقبال کم یا بالا هم قیمت‌ها تا حدودی بالا یا پایین می‌رود و گردشگری مصر با این نرخ سود هرچند پایین، در درازمدت جریان دارد؛ اینجا در واقع نقص بازار خصوصی گردشگری کشورمان خودش را نشان می‌دهد. از سوی دیگر در ایران امکانات قابل ارائه به گردشگران محدود است و برگزاری تور برای گردشگران تورهای لاکچری، عمومی و انواع دیگر چندان تفاوتی ندارد.
وی افزود: به نظرم بخش خصوصی گردشگری ایران در درون خودش ناهماهنگی داشته و بعضا قیمت‌گذاری نامتناسب به تورهای خارجی ارائه می‌شود. در واقع در مواردی به تورهای خارجی قیمت‌های بسیار بالایی اعلام می‌شود که همین امر موجب اعزام‌نشدن تورهای غربی به کشورمان می‌شود. از سوی دیگر در زمینه مخاطب‌یابی نیز عملکردها ضعیف است و البته به‌سبب محدودیت‌های موجود، امکان ارائه خدمات رقابتی به گردشگران تفریحی در بازار جهانی وجود ندارد. باتوجه به این شرایط، گردشگران ایران عموما گردشگران فرهنگی هستند اما تبلیغات گسترده هم برای معرفی جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی ایران صورت نگرفته است و همین، شرایط را در مسیر جذب گردشگر سخت‌تر می‌کند.
بازدارندگی تنش‌های منطقه‌ای و سیاسی
این عضو جامعه راهنمایان ایرانگردی و جهانگردی در خصوص تاثیر تنش‌های منطقه‌ای و سیاسی بر گردشگری ایران گفت: گردشگری بیش از هر چیز یک پدیده اقتصادی است که بیشترین تاثیرپذیری را از تنش‌های سیاسی دارد. در سال‌های گذشته بیشتر گردشگران ورودی به ایران از حوزه تمدن غرب می‌آمدند و این حوزه تمدنی اینگونه است که در آن ارتباط بسیار تنگاتنگی بین نهادهای تجاری و آژانس‌های گردشگری وجود دارد. در واقع وزارت گردشگری کشورهای غربی ارتباط نزدیکی با وزارت خارجه آنها دارد و تورگردانان گروه‌های فرانسوی‌زبان، انگلیسی‌زبان و کشورهای حوزه اسکاندیناوی به توصیه‌های وزارت خارجه کشورهای متبوع خود توجه جدی دارند. حال اگر وزارت خارجه این کشورها هشدار در خصوص سفر به کشور مقصد داده، یا آن را ممنوع کند، این توصیه‌ها از سوی آژانس‌داران جدی گرفته شده و به آن عمل می‌شود. یعنی مسائل سیاسی برای گردشگرانی که از جهان غرب می‌آیند، بسیار اهمیت دارد. گردشگران کشورهایی نظیر چین و روسیه هم اگرچه با درجه‌ای پایین‌تر، اما به هشدارها و تنش‌های سیاسی اهمیت می‌دهند و بسته به نوع حساسیت سیاسی کشورشان، به سفر خارجی رفته، یا از آن اجتناب می‌کنند.
درواقع تنش‌هایی که در خاورمیانه است و جنگی که در غزه جریان دارد و کشور ما نیز تحت‌تاثیر آن قرار گرفته، مانع این می‌شود که گردشگران خارجی از این کشورها در سطح گسترده به ایران بیایند.
وی در ادامه با اشاره به تاثیر مطالبی که در رسانه‌های غربی در خصوص وضعیت ایران منتشر می‌شود، این گزارش‌های رسانه‌ای را عاملی بازدارنده در جهت جذب گردشگر به کشور دانسته و گفت: مطالبی که در مطبوعات فرانسه، سوییس، سوئد و آلمان در خصوص وضعیت سیاسی و تنش‌هایی که ایران با آنها درگیر است نوشته می‌شود، تاثیرگذار است و مردم این کشورها به این مطالب اهمیت می‌دهند. درواقع باید بپذیریم که در مسیر جذب گردشگران غربی با گردشگرانی مواجه هستیم که حساسیت‌های سیاسی بالایی دارند. افزون‌بر این مساله تحریم‌ها هم هست و مثلا گروه‌های دانشجویی غربی به قطعنامه‌های حقوق بشری که صادر می‌شود، حساس بوده و یک چنین مسائلی به گردشگری کشور ضربه وارد می‌کند.