افزایش امنیت غذایی

جایگاه ایران در استفاده از کود شیمیایی و سموم در جهان

«جهان‌صنعت»- با وجود اینکه مردم جامعه‌ای سیر هستند، همزمان این احتمال نیز وجود دارد که دچار گرسنگی سلولی باشند. یکی از بزرگ‌ترین دلایل این موضوع عدم دسترسی یا عدم توجه تولید‌کنندگان به استفاده به‌اندازه و به‌موقع نهاده‌ها برای تولید محصولات است. ایران در سال‌های ۱۹۶۱ تا ۲۰۲۰ رتبه‌۱۰۵ را در میان ۱۶۱‌کشور در استفاده از کود شیمیایی در مزارع کشاورزی داشت. میانگین مصرف کود شیمیایی در سال‌۲۰۲۰ در میان ۱۶۱‌کشور مورد بررسی 1/180‌کیلوگرم در هکتار بود. مصرف کود شیمیایی در کشور دارای روند نزولی است. روند نزولی کود شیمیایی در کشور از سال ۲۰۰۵ شدت یافته است. بازه مصرف کود شیمیایی 1/2- 12/0هزار میلیارد تن است. در مقایسه با مصرف کود شیمیایی در بخش کشاورزی 3کشور پاکستان، هند و چین کمترین درصد مصرف کودشیمیایی مربوط به ایران است. رتبه ایران در مصرف سموم در سال‌۲۰۱۹ میان ۱۶۰‌‌کشور ۵۴ بود، در راستای سالم‌سازی محصولات کشاورزی برای مصرف داخلی حذف محوریت تصمیم‌گیری در تهران برای بخش کشاورزی تولید کودهای بیولوژیک و گسترش استفاده آن در مزارع و تشکیل دبیرخانه امنیت غذایی زیرنظر رهبر معظم انقلاب اسلامی یا رییس‌جمهور محترم پیشنهاد می‌شود.
امروزه سالم بودن محصولات کشاورزی و ایمنی غذا به یکی از بزرگ‌ترین نگرانی‌های دولت‌ها تبدیل شده است. اهمیت سالم بودن مواد غذایی و استفاده اصولی از سموم و آفت‌کش‌ها در فرآیند تولید محصولات کشاورزی در واردات آنها به‌ویژه در کشورهای بزرگ مانند روسیه دوچندان شده است. صحت این موضوع را می‌توان از قوانین وارداتی ارتقایافته و سری آزمایش‌های ورودی هر کشور تایید کرد. برای داشتن جامعه سالم و نیروی کار قوی و کارا، هر کشور نیازمند در دسترس داشتن مواد غذایی سالم است. یکی از راه‌های ایجاد اطمینان‌خاطر از سالم بودن محصولات کشاورزی رعایت ایمنی غذا و امنیت آن است. براساس تعریف سازمان جهانی خواربار ملل متحد یا فائو امنیت غذایی دارای چهار بعد زیر است:
1- در دسترس بودن مواد غذایی به مقدار کافی و باکیفیت مناسب است، منبع تامین مواد غذایی می‌تواند تولید داخل واردات یا کمک‌های غذایی باشد.
2- دسترسی افراد به منابع کافی غذایی برای رژیم غذایی مغذی و مناسب.
3- استفاده از غذا از طریق رژیم غذایی کافی آب تمیز بهداشت و مراقبت‌های بهداشتی برای رسیدن به وضعیتی از رفاه غذایی که در آن تمام نیازهای فیزیولوژیکی برآورده شود.
4- پایداری دسترسی خانوار یا فرد به غذای کافی بدون تاثیر‌گذاری هرنوع حادثه و بلای طبیعی و غیرطبیعی اعم از جنگ و بحران‌های اقتصادی؛ بنابراین در چهارمین بعد، مفهوم ثبات سه معیار قبل از تعریف جامع امنیت غذایی در دسترس بودن دسترسی و استفاده را شامل می‌شود.
تعریف امنیت غذایی بومی‌شده در کشور را می‌توان به این شرح دانست: امنیت غذایی کشور در گرو فراهم کردن مواد غذایی، ایجاد دسترسی افراد جامعه به مواد غذایی، اطمینان از سالم بودن مواد غذایی و سلامت آن و در نهایت، تاب‌آوری است.
فراهم کردن کالاها یا محصولات از دوطریق تولید و واردات صورت می‌گیرد. تامین به موقع کالاها نیازمند حمایت از تولید‌کنندگان و کشاورزان در بخش کشاورزی است. مساله اصلی در زمینه واردات وجود هزینه‌های اصلی و جانبی در کالاهای وارداتی به دلیل نبود مدیریت دقیق و صحیح آن است. دسترسی، جزء دوم امنیت غذایی در کشور مساله توزیع مواد غذایی را در بردارد. جزء بعدی امنیت غذایی، بهداشت است. بهداشت کالاها و محصولات تولیدی یا سالم‌سازی آنها به‌قدری مهم است که می‌توان از آن به عنوان جزء تعریف امنیت غذایی نام برد؛ هرچند در تعریف جهانی نیز هدف اصلی امنیت غذایی، ایجاد زندگی سالم برای انسان‌هاست. در نهایت، تاب‌آوری و تامین موادغذایی در شرایط تلاطم و نوسان قیمتی در جامعه است.
بهداشت و سالم‌سازی محصولات و کالاهای اساسی در واردات صادرات و تولید اهمیت بالایی دارد. در طول فرآیند واردات کالاهای اساسی چهار ارگان مسوول تایید سلامت و نظارت کالاهای وارداتی هستند. این چهار ارگان شامل سازمان حفظ نباتات کشور، سازمان غذا و دارو، سازمان ملی استاندارد و سازمان بازرسی کل کشور است اما گاه مشاهده شده که کالای ناسالم به دلایل مشخص و نامشخص وارد کشور و توزیع شده است یا عدم رعایت بهداشت و ایجاد سالم‌سازی در تولید محصولات برای صادرات سبب برگشت این محصولات به کشور شده است. در نهایت عدم حمایت از کشاورزان و بهره‌برداران در فرآیند تولید و عدم‌نظارت بر بازار نهاده‌های تولید مانند سم و کود شیمیایی سبب تولید محصولات با کیفیت پایین برای مصرف داخل و صادرات آن شده است.
با توجه به آنچه گفته شد و اهمیت درصد سلامت کالاهای مصرفی در کشور هدف اصلی در این گزارش بررسی سالم‌سازی محصولات کشاورزی برای مصرف داخلی است. منظور از مصرف داخل کالاهای تولیدی و وارداتی است. گفتنی است افزایش کیفیت و سلامت محصولات تولیدی نه‌تنها سبب سالم‌سازی محصولات کشاورزی مصرفی در کشور شده، بلکه باعث توسعه و گسترش صادرات به دلیل افزایش کیفیت محصولات می‌شود. در این راستا به این پرسش‌ها پاسخ داده می‌شود؛ سلامت محصولات کشاورزی تحت تاثیر چه عوامل و نهاده‌هایی به خطر می‌افتد؟ استفاده از کود شیمیایی و سموم در کشور در چه سطحی است؟ جایگاه کشور در استفاده از نهاده‌ها در راستای سالم‌سازی محصولات در دنیا چگونه است؟ برای پاسخ به این پرسش‌ها در قسمت بعد به بررسی سالم‌سازی غذا و محصولات کشاورزی در دنیا پرداخته می‌شود. سپس وضعیت موجود مورد بررسی قرار می‌گیرد. در نهایت پس از بیان ملاحظات امنیت اقتصادی، نتیجه‌گیری و پیشنهادها ارائه می‌شود.
سالم‌سازی غذا و محصولات کشاورزی در دنیا
سالم‌سازی غذا و محصولات کشاورزی، رژیم غذایی سالم را برای جامعه به ارمغان می‌آورد که برای دستیابی به اهداف امنیت غذایی و بهبود نتایج تغذیه ضروری است. رژیم غذایی سالم از انواع غذاهای مغذی و ایمن تشکیل شده است که انرژی و مواد مغذی را در مقادیر مورد نیاز برای زندگی سالم و فعال فراهم می‌کند. ناامنی غذایی و گرسنگی یکی از چالش‌های دلهره‌آوری است که بسیاری از کشورهای جهان به‌ویژه کشورهای جنوب صحرای آفریقا با نگرانی‌های جدی درباره آن مواجه هستند.
در تخمین‌های اخیر تعداد افرادی که در سراسر جهان گرسنگی را تجربه می‌کنند. در سال ۲۰۲۰ به دلیل تاثیر مخرب کووید ۱۹ افزایش یافت. گزارش‌ها نشان داد که حدود ۷۲۰ تا ۸۱۱‌میلیون نفر در سراسر جهان گرسنگی را تجربه کردند در حالی که در سال‌های ۲۰۱۹ و ۲۰۲۰ نزدیک به ۱۱۸‌میلیون نفر تجربه گرسنگی را داشتند. منطقه آفریقا بالاترین درصد (21درصد) جمعیت گرسنه را در سال۲۰۲۰ داشت. مناطق دیگر دارای جمعیت گرسنه شامل آمریکای لاتین و دریای کارائیب (1/9‌درصد) و آسیا (۹درصد) هستند. به دلیل شیوع کووید‌۱۹، ناامنی غذایی جهانی از حدود ۲۳درصد در سال ۲۰۱۴ به ۳۰ درصد بی‌سابقه در سال ۲۰۲۰ افزایش یافت که نشان‌دهنده آن است که حدود یک‌نفر از هر سه‌نفر در سال‌۲۰۲۰ دسترسی بدون مانع به غذا ندارند. نزدیک به ۹۲۸‌میلیون نفر در سراسر جهان با ناامنی غذایی شدید روبه‌رو هستند. تقریبا ١٤٨‌میلیون نفر دیگر در سال ۲۰۲۰ در مقایسه با سال ۲۰۱۹، یا با ناامنی غذایی شدید مواجه شدند که بسیاری از کشورها را در مسیر دستیابی به هدف گرسنگی صفر در سال ۲۰۳۰ قرار داد.
آمارهای یادشده را نمی‌توان تنها ناشی از کمبود مواد غذایی دانست اما نمی‌توان منکر این شد که در صورت افزایش کمی غذا درصد گرسنگان در دنیا کاهش خواهد یافت. یکی از راه‌های افزایش غذا، افزایش تولید و عملکرد محصولات کشاورزی است. استفاده به‌موقع و درست از نهاده‌های تقویتی مانند انواع سموم و کودها باعث افزایش عملکرد یا همان بهره‌وری در محصولات می‌شود. در ادامه به بررسی جایگاه ایران در استفاده از کود شیمیایی و سموم در جهان می‌پردازیم. همانطور که در نمودار شماره (2) مشاهده می‌شود، روند مصرف کود شیمیایی در سه‌کشور پاکستان، هند و چین صعودی است. بازه کود مصرفی در سال‌های ۱۹۶۱ تا ۲۰۱۹ در پاکستان 5/8-19/0 هند 3/31-7/1 و چین 1/3-58/2 هزار میلیارد تن است. در هر سه‌کشور مصرف کود شیمیایی در مزارع کشاورزی در دوره مورد مطالعه افزایش یافته است. در نمودار شماره (3) مقدار مصرف کود شیمیایی در ایران گزارش شده است.
طبق این نمودار، بازه مصرف کود شیمیایی 12/0-2/1‌‌هزار میلیارد تن است. رشد منفی مصرف کود شیمیایی در کشور از سال ۲۰۰۵ شدت یافته است. در مقایسه با مصرف کود شیمیایی در سه‌کشور پاکستان، هند و چین کم‌ترین درصد مصرف کود شیمیایی مربوط به ایران است. در ادامه مصرف کود شیمیایی و سموم با رتبه‌بندی کشورها در دنیا گزارش شده است.
در سال‌های ۱۹۶۱ تا ۲۰۲۰ بیشترین مقدار مصرف کود شیمیایی در مالزی به مقدار 1/1952کیلوگرم در هکتار و کم‌ترین آن مربوط به جمهوری چک به مقدار 2/0‌کیلوگرم در هکتار بود. ایران رتبه ۱۰۵ را در میان ۱۹۱‌کشور در استفاده از کود شیمیایی در مزارع کشاورزی داشت. همچنین میانگین مصرف کود شیمیایی در سال ۲۰۲۰ در میان ۱۹۱‌کشور مورد بررسی 1/180‌کیلوگرم در هکتار بود. بیشترین مقدار مصرف سموم نیز مربوط به چین به مقدار 1/13‌کیلوگرم در هر هکتار و کم‌ترین آن مربوط به کومور به مقدار 00026/0کیلوگرم در هکتار بود. رتبه ایران در مصرف سموم در بین ۱۶۰‌کشور، ٥٤ بود. در ادامه به بررسی مقدار و چگونگی مصرف نهاده‌های مورد مطالعه پرداخته می‌شود.
وضعیت موجود
براساس گزارش‌های موسسه تحقیقات گیاه‌پزشکی کشور در سال ۱۴۰۱، مصرف سموم برای دفع آفات در سراسر جهان به ٤‌میلیون تن رسید. نیمی از مواد مورد استفاده علف‌کش‌ها هستند که علیه علف‌های هرز استفاده می‌شود. حدود ۳۰‌درصد حشره‌کش‌ها هستند که علیه حشراتی که به برداشت آسیب می‌رسانند، استفاده می‌شود. حدود ۱۷‌درصد قارچ‌کش‌ها در برابر آلودگی قارچی هستند. همچنین اندازه بازار جهانی آفت‌کش‌ها با نرخ رشد سالانه بیش‌از 4‌درصد در سال ۲۰۱۵، به ارزش نزدیک به 5/84میلیارد دلار در سال ۲۰۱۹ رسید. استفاده از انواع سموم و کودها دارای معیارهای استاندارد برای هر محصول خاک و اقلیم است.
بیشترین مقدار کود شیمیایی مصرفی مربوط به کود اوره به مقدار ۱۳۰۰‌هزار تن در سال و کم‌ترین مقدار مصرفی نیز کود سولفات مس به مقدار ۱۰‌هزار تن است. تطبیق اهداف برای حصول اطمینان از عرضه کافی مواد غذایی، ایجاد درآمد کافی در مزرعه و کاهش آثار نامطلوب زیست‌محیطی ناشی از افزایش مصرف کود مستلزم اتخاذ شیوه‌های درست کشاورزی است. همانطور که گفته شد، اتخاذ کوددهی متعادل یکی از اقدامات برای دستیابی به عملکرد بالاتر بدون متحمل شدن تلفات نیتروژن سریع در محیط است. مقدار کود مورد نیاز در هر هکتار یا در یک زمین بستگی به مقدار مواد مغذی مورد نیاز، نوع و گرید کود در دسترس دارد.
ملاحظات امنیت اقتصادی
یکی از مهم‌ترین آسیب‌پذیری‌های کشور، امنیت غذایی و تامین آن است. یکی از راه‌های افزایش امنیت غذایی استفاده از نهاده‌های سالم و به‌موقع در راستای افزایش عملکرد و تولید سالم محصولات کشاورزی است. به خطر افتادن امنیت غذا، چه از نظر کمی و چه کیفی، پیامدها و آثار ناخوشایند جانی و روانی بر جامعه دارد. به خطر انداختن سلامت غذا در هر کشور به هر دلیلی باعث نابودی امنیت غذایی و اقتصادی آن کشور می‌شود. در صورت ایجاد ناامنی غذایی در هر کشور، تمام سطوح سنی و افراد آن کشور از مدیران عالی‌رتبه گرفته تا کارگر ساده کارخانه درگیر این تهدید می‌شوند. در نتیجه، تقریباً تمام بخش‌های اقتصادی کشور دچار اخلال می‌شود. این اخلال می‌تواند چندین ماه یا چندین سال طول بکشد که بسته به نوع اخلال و مدت زمان آن، مقدار شدت اثر منفی آن متغیر است. به طور کلی، در صورت شدت بالای عدم سلامت غذا، ایجاد ناامنی غذایی و عدم مدیریت و رسیدگی درست آن جامعه یا کشور هدف متحمل خسارات شدید اقتصادی، بی‌اعتمادی مردم نسبت به مسوولان و از بین رفتن ثبات و پایداری در کشور می‌شود. یکی از مسیرهای تامین مواد غذایی واردات است. در مسیر واردات محصولات کشاورزی مانند گندم، ذرت و دیگر کالاهای اساسی چهار واحد نظارتی سازمان ملی استاندارد ایران، سازمان غذا و دارو، سازمان بازرسی کل کشور و سازمان حفظ نباتات کشور بر سلامت محصول نظارت دارند، اما مشاهده شده که به دلیل ماندن طولانی‌مدت محصولات در کشتی‌ها و انبارها و بالطبع افزایش دفعات سم‌پاشی محصولات وارداتی، سلامت این محصولات به مخاطره افتاده است.
براساس پیش‌بینی‌های صورت‌گرفته در سازمان خواربار کشاورزی ملل متحد، به دلیل تغییرات آب‌وهوایی و گرم شدن کره زمین در ۱۰‌سال آینده عملکرد بالقوه تولید بذرها کاهش می‌یابد. در چنین شرایطی باید عملکرد و تولید را با بهبود بهره‌وری افزایش داد. پایین بودن کود شیمیایی و آفت‌کش‌های مصرفی از استانداردهای جهانی و عدم رعایت نسبت‌های مصرفی آن نتیجه‌ای جز به خطر انداختن سلامت مردم و کاهش امنیت غذایی ندارد. همانطور که گفته شد با به خطر افتادن امنیت غذایی، امنیت اقتصادی ملی کشور نیز به خطر می‌افتد.